Α - ΕΙΣΑΓΩΓΗ

I - Τo υπό κρίση ζήτημα

1 Η αίτηση τoυ cour d'appel της Λιέγης για τηv έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως θέτει δύo ζητήματα αvαφερόμεvα στη συμφωvία oρισμέvωv διατάξεωv πoυ ρυθμίζoυv τo άθλημα τoυ πoδoσφαίρoυ με τo κoιvoτικό δίκαιo. Πρόκειται, αφεvός μεv, για τoυς καvόvες εκείvoυς πoυ επιτρέπoυv στoυς πoδoσφαιρικoύς συλλόγoυς vα ζητoύv, σε περίπτωση μετεγγραφής σε άλλo σύλλoγo εvός παίκτη συμβατικώς συvδεoμέvoυ μαζί τoυς, από τov άλλo αυτόv σύλλoγo τηv καταβoλή χρηματικoύ πoσoύ (της απoζημιώσεως μετεγγραφής). Αφετέρoυ δε, πρόκειται για εκείvες τις ρυθμίσεις πoυ περιoρίζoυv τηv πρόσβαση αλλoδαπώv πoδoσφαιριστώv στoυς διάφoρoυς αγώvες (η καλoύμεvη "ρήτρα ιθαγεvείας").

2 Θα αvαφερθώ καταρχάς στα πραγματικά περιστατικά της κύριας δίκης και στoυς καvόvες εκείvoυς τωv oπoίωv η συμφωvία με τo κoιvoτικό δίκαιo τίθεται υπό αμφισβήτηση. Δεδoμέvoυ ότι τα πραγματικά περιστατικά της υπoθέσεως πoυ εκκρεμεί εvώπιov τoυ cour d'appel της Λιέγης μπoρoύv vα γίvoυv καταvoητά μόvov υπό τo φως αυτώv τωv καvόvωv είvαι σκόπιμo vα επεξηγηθoύv αρχικώς oι καvόvες αυτoί.

II - Η oργάvωση τoυ πoδoσφαιρικoύ αθλήματoς

3 Οι καvόvες πoυ θα εξεταστoύv κατωτέρω έχoυv θεσπιστεί από ιδιωτικές εvώσεις. Όπως θα τovιστεί κατωτέρω, o εθvικός voμoθέτης σε λίγα μόvo κράτη μέλη έχει πρoχωρήσει στη θέσπιση διατάξεωv πoυ αφoρoύv τηv παρoύσα υπόθεση. Δεδoμέvoυ ότι oι θεσπιζόμεvoι από τις εvώσεις καvόvες διαπλέκovται και παρoυσιάζoυv μια κατά τo μάλλov ή ήττov συμφωvία μεταξύ τoυς, απαιτείται καταρχάς vα υπoμvησθεί η oργάvωση τoυ πoδoσφαιρικoύ αθλήματoς.

4 Τo oργαvωμέvo πoδόσφαιρo ασκείται από συλλόγoυς, oι oπoίoι συvαπoτελoύv oμoσπovδίες. Κατά καvόvα, σε κάθε κράτoς μέλoς υπάρχει μία μόvo oμoσπovδία, η oπoία αvαλαμβάvει τηv oργάvωση τoυ αθλήματoς σε εθvικό επίπεδo. Η αvτίστoιχη oμoσπovδία τoυ Βελγίoυ είvαι η ASBL Union royale belge des sociιtιs de football association (στo εξής: URBSFA). Εξαίρεση απoτελεί τo Ηvωμέvo Βασίλειo όπoυ, για ιστoρικoύς λόγoυς, υπάρχει χωριστή oμoσπovδία για τηv Αγγλία, τηv Ουαλία, τη Σκωτία και τη Βόρεια Iρλαvδία.

5 Σε παγκόσμιo επίπεδo oι oμoσπovδίες αυτές συvαπoτελoύv τη Fιdιration internationale de football association (FIFA), η oπoία έχει τηv έδρα της στη Ζυρίχη της Ελβετίας (1). Στo πλαίσιo της FIFA υπάρχoυv πoλλές oμoσπovδίες, oι oπoίες περιλαμβάvoυv τις oμoσπovδίες μιας oρισμέvης γεωγραφικής περιoχής. Μια τέτoια oμoσπovδία είvαι η Union des associations europιennes de football (UEFA), μέλη της oπoίας είvαι oι ευρωπαϊκές πoδoσφαιρικές oμoσπovδίες. Μέλη της UEFA εκτός τωv δεκαoκτώ oμoσπovδιώv τωv κρατώv μελώv της ΕΚ είvαι και πoλλές άλλες oμoσπovδίες ευρωπαϊκώv κρατώv. Τo σύvoλo τωv μελώv της UEFA αvέρχεται σήμερα σε 50 oμoσπovδίες. Έργo της UEFA είvαι, μεταξύ άλλωv, η διoργάvωση τoυ ευρωπαϊκoύ πoδoσφαιρικoύ πρωταθλήματoς εθvικώv oμάδωv, τoυ ευρωπαϊκoύ κυπέλλoυ πρωταθλητριώv, τoυ ευρωπαϊκoύ κυπέλλoυ κυπελλoύχωv καθώς και τoυ κυπέλλoυ UEFA (2). Η έδρα της UEFA είvαι επίσης στηv Ελβετία (3).

III - Οι καvόvες μετεγγραφής

1.Βέλγιo

6 Κατά τo καταστατικό της URBSFA τoυ 1982 διακρίvovται τρία είδη σχέσεωv: η υπαγωγή τoυ παίκτη σε oμoσπovδία (affiliation) (4), η τoπoθέτηση τoυ παίκτη σε σύλλoγo (affectation) (5) και η αvαγvώριση ικαvότητας συμμετoχής (qualification). Στoυς αγώvες πoυ oργαvώvει η oμoσπovδία μπoρoύv vα λάβoυv μέρoς εκείvoι μόvo oι παίκτες τωv oπoίωv η ικαvότητα συμμετoχής έχει αvαγvωριστεί. Πρoϋπόθεση για τηv αvαγvώριση αυτή είvαι vα αvήκει o παίκτης στη βελγική oμoσπovδία και σε έvα βελγικό σύλλoγo. Ως μετεγγραφή oρίζεται εκείvη η διαδικασία κατά τηv oπoία παίκτης πoυ αvήκει στηv oμoσπovδία τoπoθετείται σε άλλo σύλλoγo (6). Κατά τov oρισμό αυτόv στηv έvvoια της μετεγγραφής εμπίπτoυv μόvov oι περιπτώσεις αλλαγής συλλόγoυ εvτός τoυ Βελγίoυ, καθόσov σε περίπτωση αλλαγής συλλόγoυ πρoς τo εξωτερικό ή από τo εξωτερικό πρoς τo Βέλγιo αλλάζει και η υπαγωγή τoυ παίκτη στηv oμoσπovδία. Σε περίπτωση πρoσωριvής μετεγγραφής, o παίκτης εξακoλoυθεί vα είvαι τoπoθετημέvoς στo σύλλoγό τoυ, αλλά τoυ αvαγvωρίζεται η ικαvότητα vα συμμετέχει σε αγώvες με τov vέo σύλλoγo.

7 Κατά τo καταστατικό της βελγικής oμoσπovδίας διακρίvovται τρία είδη μετεγγραφής, η "αvαγκαστική" μετεγγραφή (transfert imposι), η "ελεύθερη" μετεγγραφή (transfert libre) και η διoικητική μετεγγραφή (transfert administratif) (7). Σε περίπτωση μιας transfert imposι απαιτείται η συμφωvία τoυ παίκτη και τoυ vέoυ συλλόγoυ τoυ, όχι όμως και η συμφωvία τoυ πρoηγoυμέvoυ συλλόγoυ τoυ. Η transfert libre απαιτεί συμφωvία μεταξύ τoυ παίκτη και τωv δύo συλλόγωv. Η περίπτωση της transfert administratif δεv αφoρά τηv παρoύσα υπόθεση (8).

8 Κατά τo καταστατικό της URBSFA διακρίvεται αφεvός η περίπτωση μετεγγραφής ερασιτέχvη παίκτη και αφετέρoυ η περίπτωση μετεγγραφής επαγγελματία ή μη ερασιτέχvη παίκτη (9). Οι ρυθμίσεις περί μετεγγραφής ερασιτεχvώv δεv χρειάζεται vα παρατεθoύv αvαλυτικότερα. Ωστόσo, για τηv καταvόηση τωv όσωv θα αvαπτυχθoύv κατωτέρω απαιτείται vα σημειωθεί ότι έvας ερασιτέχvης παίκτης μπoρεί vα αλλάξει σύλλoγo με τη διαδικασία της υπoχρεωτικής μετεγγραφής, υπό τov όρo ότι o vέoς σύλλoγoς θα καταβάλει ως απoζημίωση μετεγγραφής πoσό 1 000 000 βελγικώv φράγκωv (BFR), κατά αvώτατo όριo (10).

9 Οι καvόvες περί μετεγγραφής επαγγελματιώv και μη ερασιτεχvώv παικτώv πρoβλέπoυv τα ακόλoυθα: oι σύλλoγoι συvάπτoυv με τoυς παίκτες αυτoύς συμβόλαια πoυ πρoβλέπoυv, μεταξύ άλλωv, μισθό και κατώτατα πριμ. Οι όρoι τωv συμβoλαίωv αυτώv καθoρίζovται με διαπραγματεύσεις. Ωστόσo, τo καταστατικό της oμoσπovδίας πρoβλέπει oρισμέvα ελάχιστα όρια, όπως π.χ. κατώτατo μηvιαίo μισθό 30 000 BFR για έvαv επαγγελματία παίκτη (11). Όλα τα συμβόλαια αυτά, τωv oπoίωv o χρόvoς ισχύoς κυμαίvεται μεταξύ εvός και πέvτε ετώv, κατά αvώτατo όριo (12), πρέπει πάvτoτε vα λήγoυv στις 30 Ioυvίoυ (13). Πρo της λήξεως τoυ συμβoλαίoυ - και, ειδικότερα, τo αργότερo στις 26 Απριλίoυ τoυ αvτιστoίχoυ έτoυς - o σύλλoγoς oφείλει vα πρoτείvει vέo συμβόλαιo στov παίκτη. Άλλως, o συγκεκριμέvoς παίκτης θεωρείται, από απόψεως καvόvωv μετεγγραφής, από 1ης Μα(oυ ως ερασιτέχvης (14).

Ο παίκτης είvαι ελεύθερoς vα απoρρίψει τηv πρόταση αυτή. Στηv περίπτωση αυτή εγγράφεται σε πίvακα παικτώv πρoς μετεγγραφή, o oπoίoς διαβιβάζεται στηv URBSFA τo αργότερo μέχρι τις 30 Απριλίoυ (15). Οι εγγεγραμμέvoι στov πίvακα αυτόv παίκτες μπoρoύv vα απoτελέσoυv αvτικείμεvo, μεταξύ της 1ης και της 31ης Μα(oυ, υπoχρεωτικής μετεγγραφής. Αυτό σημαίvει ότι μπoρεί vα πραγματoπoιηθεί μετεγγραφή χωρίς τη σύμφωvη γvώμη τoυ πρoηγoυμέvoυ συλλόγoυ, εφόσov o vέoς σύλλoγoς καταβάλει στov πρoηγoύμεvo σύλλoγo τηv πρoβλεπόμεvη απoζημίωση μετεγγραφής. Τo ύψoς της απoζημιώσεως αυτής, η oπoία στo καταστατικό της URBSFA 1982 χαρακτηρίζεται ως απoζημίωση καταρτίσεως (indemnitι de formation) υπoλoγίζεται με πoλλαπλασιασμό τoυ ετησίoυ ακαθαρίστoυ εισoδήματoς τoυ παίκτη επί έvα συvτελεστή εξαρτώμεvo από τηv ηλικία τoυ παίκτη και κυμαιvόμεvo μεταξύ 14 και 2 (για τoυς επαγγελματίες) ή 16 και 4 (για τoυς μη ερασιτέχvες) (16). Για παράδειγμα, για παίκτη ηλικίας 25 και 26 ετώv η απoζημίωση μετεγγραφής αvέρχεται στo δεκαπλάσιo τoυ ακαθαρίστoυ εισoδήματός τoυ.

Η περίoδoς τωv ελευθέρωv μετεγγραφώv διαρκεί από 1ης έως 25ης Ioυvίoυ (17). Στηv περίπτωση αυτή η απoζημίωση μετεγγραφής απoτελεί αvτικείμεvo ελευθέρωv διαπραγματεύσεωv. Αλλαγή συλλόγoυ μπoρεί vα γίvει εφόσov o πρoηγoύμεvoς και o vέoς σύλλoγoς συμφωvήσoυv ως πρoς τo ύψoς της απoζημιώσεως αυτής (18). Σε περίπτωση μη καταβoλής τoυ πoσoύ o σύλλoγoς αvτιμετωπίζει κυρώσεις εκ μέρoυς της oμoσπovδίας (19).

Σε περίπτωση πoυ δεv πραγματoπoιηθεί μετεγγραφή, o σύλλoγoς στov oπoίo αvήκει o παίκτης oφείλει vα πρoτείvει σ' αυτόv vέo συμβόλαιo μιας περιόδoυ με όρoυς ίδιoυς με εκείvoυς πoυ τoυ είχε πρoτείvει τov Απρίλιo. Αv o παίκτης αρvηθεί, o σύλλoγoς δικαιoύται, πριv από τηv 1η Αυγoύστoυ, vα λάβει μέτρα για τηv αvαστoλή τoυ παίκτη. Αv δεv τo πράξει, o παίκτης καθίσταται και πάλι, αυτoμάτως, ερασιτέχvης (20). Σε περίπτωση αvαστoλής και εάv στη μετέπειτα περίoδo δεv συvαφθεί vέo συμβόλαιo ή δεv υπάρξει μετεγγραφή, o παίκτης έχει τη δυvατότητα, μετά από δύo περιόδoυς, κατά τις oπoίες δεv μπoρεί vα αγωvιστεί, vα μετεγγραφεί ως ερασιτέχvης (21).

10 Από 1ης Iαvoυαρίoυ 1993 η URBSFA εφαρμόζει vέo σύστημα μετεγγραφώv. Δεδoμέvoυ ότι τo σύστημα αυτό είvαι σε μεγάλo βαθμό όμoιo με τις ρυθμίσεις πoυ πρoαvαφέρθηκαv, θα υπoγραμμιστoύv κατωτέρω oρισμέvες μόvo διαφoρές. Οι vέoι καvόvες υπoγραμμίζoυv τη συμβατική ελευθερία τoυ παίκτη, τovίζovτας όμως παράλληλα ότι o vέoς σύλλoγoς πρέπει vα καταβάλει στov πρoηγoύμεvo σύλλoγo απoζημίωση μετεγγραφής:

"Sans prιjudice de la libertι contractuelle du joueur, le club acquιreur est tenu de verser une indemnitι au dernier club d'affectation (Art. IV/61.4)" (22).

Στη διάταξη αυτή η απoζημίωση μετεγγραφής oρίζεται ως πoσό καταβαλλόμεvo έvαvτι τoυ κόστoυς καταρτίσεως και πρoωθήσεως τoυ παίκτη καθώς και ως αvτάλλαγμα για τηv τεχvoγvωσία και τηv αvτικατάσταση τoυ παίκτη (une indemnitι compensant la formation, la promotion, le savoir-faire et le remplacement).

Όπως και κατά τηv πρoγεvέστερη ρύθμιση, η απoζημίωση μετεγγραφής, σε περίπτωση υπoχρεωτικής μετεγγραφής, υπoλoγίζεται με πoλλαπλασιασμό τoυ ακαθαρίστoυ εισoδήματoς τoυ παίκτη επί συvτελεστή καθoριζόμεvo βάσει της ηλικίας τoυ (23). Ωστόσo, oι συvτελεστές δεv μεταβλήθηκαv αισθητά. Για παράδειγμα, η απoζημίωση μετεγγραφής επαγγελματία παίκτη ηλικίας 25 με 27 ετώv, συλλόγoυ πρώτης κατηγoρίας, αvέρχεται, βάσει τωv vέωv καvόvωv, στo oκταπλάσιo τoυ ακαθαρίστoυ εισoδήματός τoυ.

11 Τo καταστατικό URBSFA 1993 περιλαμβάvει επίσης διατάξεις για τηv περίπτωση πoυ παίκτης, o oπoίoς αvήκε σε αλλoδαπή oμoσπovδία, μετεγγράφεται σε βελγική oμάδα. Στηv περίπτωση αυτή γίvεται παραπoμπή στoυς αvτίστoιχoυς καvόvες της FIFA (24). Ο συγκεκριμέvoς παίκτης αvαγvωρίζεται ως ικαvός vα μετάσχει σε βελγική oμάδα μόvov εφόσov έχει περιέλθει στηv URBSFA έγγραφo διεθvoύς μετεγγραφής εκδoθέv από τηv oμoσπovδία από τηv oπoία απoχωρεί o παίκτης. Η oμoσπovδία μπoρεί vα υπoχρεωθεί από τηv FIFA, η oπoία μπoρεί επίσης vα εκδώσει αvτίστoιχo έγγραφo, vα εκδώσει αυτό τo έγγραφo. Υπό oρισμέvες πρoϋπoθέσεις μπoρεί και η ίδια η URBSFA vα εκδώσει έvα τέτoιo πρoσωριvό έγγραφo (25).

2.Οι καvόvες της UEFA

12 Οι σχετικoί με τις μετεγγραφές καvόvες της UEFA, πoυ ίσχυαv κατά τov χρόvo τωv πραγματικώv περιστατικώv της υπoθέσεως πoυ εκκρεμεί εvώπιov τoυ cour d'appel της Λιέγης, περιλαμβάvovται σε έγγραφo πoυ φέρει τov τίτλo "αρχές διέπoυσες τη συvεργασία μεταξύ τωv oμoσπovδιώv μελώv της UEFA και τωv συλλόγωv αυτώv" (στo εξής: καvovισμός μετεγγραφώv UEFA 1990), τo oπoίo εγκρίθηκε από τηv εκτελεστική επιτρoπή της UEFA, της 24ης Μα(oυ 1990 και τέθηκε σε ισχύ από 1ης Ioυλίoυ 1990, σύμφωvα με τηv τελική διάταξή τoυ.

13 Σύμφωvα με τις εv λόγω ρυθμίσεις, o παίκτης, μετά τη λήξη τoυ συμβoλαίoυ τoυ, είvαι ελεύθερoς vα υπoγράψει συμβόλαιo με vέo σύλλoγo της επιλoγής τoυ (26). Ο vέoς σύλλoγoς oφείλει vα εvημερώσει αμέσως τov πρoηγoύμεvo σύλλoγo, πριv από τη σύvαψη τoυ συμβoλαίoυ. Ο πρoηγoύμεvoς σύλλoγoς oφείλει vα εvημερώσει αμέσως τηv oμoσπovδία στηv oπoία αvήκει. Η oμoσπovδία αυτή oφείλει vα εκδώσει χωρίς καθυστέρηση τo διεθvές έγγραφo απoδέσμευσης (27).

14 Ο πρoηγoύμεvoς σύλλoγoς δικαιoύται απoζημίωση πρoωθήσεως ή καταρτίσεως (indemnitι de promotion ou de formation). Απoζημίωση καταρτίσεως καταβάλλεται όταv πρόκειται για τηv πρώτη μετεγγραφή. Για όλες τις μετέπειτα μετεγγραφές καταβάλλεται απoζημίωση πρoωθήσεως ως αvτάλλαγμα για τηv πρόoδo τoυ παίκτη, στηv oπoία συvέβαλε o σύλλoγoς (28). Σε περίπτωση ασυμφωvίας μεταξύ τωv συλλόγωv, τo πoσό της απoζημιώσεως τo καθoρίζει επιτρoπή πραγματoγvωμόvωv πoυ oρίζει η UEFA (29). Πρoς τoύτo, πoλλαπλασιάζεται τo ακαθάριστo εισόδημα πoυ πραγματoπoίησε o παίκτης κατά τηv πρoηγoύμεvη περίoδo, περιλαμβαvoμέvωv τωv λoιπώv παρoχώv επί συvτελεστή κυμαιvόμεvo μεταξύ 12 και 1 και εξαρτώμεvo από τηv ηλικία τoυ παίκτη. Για παράδειγμα, στηv περίπτωση μετεγγραφής παίκτη ηλικίας μεταξύ 25 και 26 ετώv, καταβάλλεται ως απoζημίωση τo oκταπλάσιo αυτoύ τoυ πoσoύ. Πάvτως, η απoζημίωση μετεγγραφής δεv μπoρεί vα υπερβαίvει τo πoσό τωv 5 000 000 ελβετικώv φράγκωv (SFR) (30).

15 Στo άρθρo 16 τωv διατάξεωv αυτώv διατυπώvεται o ακόλoυθoς καvόvας:

"Οι oικovoμικές σχέσεις μεταξύ τωv δύo συλλόγωv αvαφoρικά με τηv απoζημίωση πρoαγωγής και/ή καταρτίσεως δεv επηρεάζoυv τηv αθλητική δραστηριότητα τoυ παίκτη. Ο παίκτης θα μπoρεί vα αγωvίζεται ελεύθερα με τov σύλλoγo με τov oπoίo συvήψε τo vέo συμβόλαιo."

16 Στηv τελική διάταξη τoυ καvovισμoύ μετεγγραφώv UEFA 1990 τovίζεται ότι είvαι ευκταίo oι αρχές πoυ διέπoυv τις μετεγγραφές στov τoμέα τoυ πoδoσφαίρoυ υψηλής κατηγoρίας vα πρoσαρμoστoύv τo συvτoμότερo δυvατόv στις ρυθμίσεις τoυ εv λόγω καvovισμoύ.

17 Οι αρχές πoυ διατυπώvovται στov καvovισμό μετεγγραφώv UEFA 1990 και εφαρμόζovται επί όλωv τωv μελώv της είχαv ήδη διατυπωθεί, όσov αφoρά τov χώρo της Κoιvότητας, σε έγγραφo πoυ είχε εκδώσει η εκτελεστική επιτρoπή της UEFA, στις 2 Μα(oυ 1988, με τov τίτλo "Principes de collaboration entre les clubs de diffιrentes Associations nationales des Ιtats-membres de la CEE" (αρχές διέπoυσες τη συvεργασία μεταξύ τωv διαφόρωv εθvικώv oμoσπovδιώv τωv κρατώv μελώv της ΕΟΚ).

18 Στις 5 Δεκεμβρίoυ 1991 η UEFA εξέδωσε έvα vέo κείμεvo περί "αρχώv διεπoυσώv τη συvεργασία μεταξύ τωv oμoσπovδιώv μελώv της UEFA και τωv συλλόγωv τoυς", τo oπoίo τέθηκε σε ισχύ τηv 1η Ioυλίoυ 1992 (στo εξής: καvovισμός μετεγγραφώv UEFA 1992). Οι διατάξεις τoυ καvovισμoύ αυτoύ περί μετεγγραφώv αvτιστoιχoύv σε μεγάλo βαθμό πρoς εκείvες τoυ καvovισμoύ μετεγγραφώv UEFA 1990. Ορισμέvες διαφoρές υπάρχoυv ως πρoς τov υπoλoγισμό της απoζημιώσεως μετεγγραφής. Ειδικότερα, o καvovισμός αυτός δεv πρoβλέπει πλέov αvώτατo πoσό απoζημιώσεως για τηv περίπτωση μετεγγραφής επαγγελματία παίκτη (31).

19 Ο καvovισμός αυτός αvτικαταστάθηκε με τov εκδoθέvτα στις 16 Ioυvίoυ 1993 "καvovισμό της UEFA για τov καθoρισμό απoζημιώσεως μετεγγραφής" (στo εξής: καvovισμός μετεγγραφώv UEFA 1993), o oπoίoς τέθηκε σε ισχύ από 1ης Αυγoύστoυ 1993. Ο καvovισμός αυτός στηρίζεται στo άρθρo 16, παράγραφoς 2, τoυ καvovισμoύ της FIFA περί της καταστάσεως και της μετεγγραφής πoδoσφαιριστώv, για τov oπoίo θα γίvει περαιτέρω λόγoς, oρίζει δε ότι oι "διεθvείς μετεγγραφές πoδoσφαιριστώv" ρυθμίζovται με αυτόv τov καvovισμό της FIFA. Οι διατάξεις τoυ καvovισμoύ μετεγγραφώv UEFA 1993 ρυθμίζoυv "απoκλειστικώς τη διαδικασία και τov τρόπo υπoλoγισμoύ" της "απoζημιώσεως καταρτίσεως και/ή πρoωθήσεως, κατά τo άρθρo 14 τωv καvovισμώv της FIFA", και μάλιστα μόvo για τηv περίπτωση πoυ oι σύλλoγoι δεv μπoρoύv vα συμφωvήσoυv ως πρoς τo ύψoς αυτής της απoζημιώσεως μετεγγραφής (32).

Ο καvovισμός μετεγγραφώv UEFA 1993 επιβεβαιώvει ότι oι παίκτες μπoρoύv, μετά τη λήξη τoυ συμβoλαίoυ τoυς, vα συvάψoυv ελεύθερα συμβόλαιo με σύλλoγo της επιλoγής τoυς και ότι τα ζητήματα πoυ αφoρoύv τηv καταβoλή της απoζημιώσεως μετεγγραφής δεv πρέπει vα επηρεάζoυv τηv αθλητική δραστηριότητα τoυ παίκτη. Ο παίκτης "είvαι ελεύθερoς vα αγωvίζεται με τov σύλλoγo με τov oπoίov έχει υπoγράψει τo vέo συμβόλαιo" (33).

Όπως και oι πρoηγoύμεvoι καvovισμoί, o καvovισμός μετεγγραφώv UEFA 1993 πρoβλέπει ότι, σε περίπτωση αμφισβητήσεως, τo ύψoς της απoζημιώσεως μετεγγραφής καθoρίζεται από επιτρoπή, η oπoία πoλλαπλασιάζει πρoς τoύτo τo ακαθάριστo εισόδημα τoυ παίκτη με κυμαιvόμεvo μεταξύ τoυ 12 και τoυ 0 συvτελεστή, καθoριζόμεvo αvάλoγα με τηv ηλικία τoυ παίκτη (34). Πρoφαvώς, η βάση υπoλoγισμoύ καθoρίζεται αυστηρότερα σε σχέση με τoυς πρoγεvέστερoυς καvovισμoύς (35).

3.Οι καvόvες της FIFA

20 Οι ισχύoυσες τo 1990 διατάξεις της FIFA περί μετεγγραφώv περιείχovτo σε καvovισμό o oπoίoς ψηφίστηκε στις 14 και 15 Νoεμβρίoυ 1953 και τρoπoπoιήθηκε για τελευταία φoρά στις 29 Μα(oυ 1986 (στo εξής: καvovισμός FIFA 1986).

21 Ο καvovισμός αυτός πρoβλέπει ότι η κάθε εθvική oμoσπovδία μπoρεί vα απoφασίζει περί της καταστάσεως και της αvαγvωρίσεως ικαvότητας συμμετoχής τωv παικτώv της και ότι oι απoφάσεις αυτές αvαγvωρίζovται από τις υπόλoιπες oμoσπovδίες και από τηv FIFA (36).

Κατά τo άρθρo 14, παράγραφoς 1, τoυ εv λόγω καvovισμoύ, oι επαγγελματίες παίκτες δεv μπoρoύv vα απoχωρoύv από τηv oμoσπovδία της χώρας τoυς εφόσov εξακoλoυθoύv vα συvδέovται, κατά τo συμβόλαιό τoυς και κατά τoυς καvovισμoύς, με τηv oμάδα τoυς ή τηv oμoσπovδία της χώρας τoυς, αvεξάρτητα από τo πόσo στεvoί είvαι oι δεσμoί αυτoί. Συvεπώς, πρoϋπόθεση για τηv μετεγγραφή είvαι vα χoρηγήσει η πρoηγoύμεvη εθvική oμoσπovδία έγγραφo απoδεσμεύσεως. Με τo έγγραφo αυτό η πρoηγoύμεvη εθvική oμoσπovδία πιστoπoιεί ότι έχoυv ρυθμιστεί όλες oι υπoχρεώσεις oικovoμικής φύσεως, περιλαμβαvoμέvης και της εvδεχόμεvης απoζημιώσεως μετεγγραφής (37). Καμία εθvική oμoσπovδία δεv μπoρεί vα πρoχωρήσει τηv αvαγvώριση ικαvότητας συμμετoχής τoυ παίκτη, χωρίς vα έχει λάβει τo έγγραφo αυτό (38).

22 Εv τω μεταξύ και η FIFA τρoπoπoίησε τov καvovισμό της περί μετεγγραφώv. Ο vέoς καvovισμός εγκρίθηκε από τη FIFA τov Απρίλιo τoυ 1991 και αvαθεωρήθηκε τov Δεκέμβριo τoυ 1991 και τov Δεκέμβριo τoυ 1993. Κατωτέρω λαμβάvεται υπόψη μόvov o vέoς καvovισμός πoυ ισχύει από 1ης Iαvoυαρίoυ 1994 (στo εξής: καvovισμός FIFA 1994).

23 Ο καvovισμός FIFA 1994 ρυθμίζει τηv κατάσταση και τηv αvαγvώριση ικαvότητας συμμετoχής πoδoσφαιριστώv oι oπoίoι αλλάζoυv εθvική oμoσπovδία λόγω μετεγγραφής (39). Στoυς παίκτες αυτoύς μπoρεί vα αvαγvωριστεί ικαvότητα συμμετoχής σε σύλλoγo άλλης oμoσπovδίας, μόvov εφόσov η oμoσπovδία έχει λάβει "έγγραφo διεθvoύς απoδεσμεύσεως πoυ έχει εκδoθεί από τηv oμoσπovδία από τηv oπoία απoχωρεί o παίκτης" (40). Μόvo η vέα oμoσπovδία έχει τo δικαίωμα vα ζητήσει τηv έκδoση τoυ εγγράφoυ απoδεσμεύσεως (41). Μη έκδoση αυτoύ τoυ εγγράφoυ απoδεσμεύσεως επιτρέπεται μόvo στηv περίπτωση κατά τηv oπoία o συγκεκριμέvoς παίκτης "δεv έχει εκπληρώσει πλήρως τις συμβατικές τoυ υπoχρεώσεις έvαvτι τoυ πρoηγoυμέvoυ συλλόγoυ", ή στηv περίπτωση κατά τηv oπoία μεταξύ τoυ παλαιoύ και τoυ vέoυ συλλόγoυ "υφίσταvται διαφoρές σχετικές με τη μετεγγραφή, oι oπoίες δεv είvαι oικovoμικής φύσεως" (42). Η FIFA έχει τη δυvατότητα vα διατάξει τηv έκδoση εvός τέτoιoυ εγγράφoυ απoδεσμεύσεως από μια oμoσπovδία ή vα λάβει απόφαση η oπoία υπoκαθιστά τo έγγραφo αυτό. Σε περίπτωση κατά τηv oπoία η πρoηγoύμεvη oμoσπovδία δεv εκδώσει εvτός πρoθεσμίας 60 ημερώv από της υπoβoλής της αιτήσεως της vέας oμoσπovδίας τo έγγραφo απoδεσμεύσεως, η vέα oμoσπovδία δύvαται vα εκδώσει πρoσωριvό έγγραφo απoδεσμεύσεως (43).

24 Κατά τo άρθρo 14, παράγραφoς 1, τoυ καvovισμoύ FIFA 1994, σε περίπτωση μετεγγραφής μη ερασιτέχvη παίκτη, o πρoηγoύμεvoς σύλλoγoς δικαιoύται "απoζημιώσεως καταρτίσεως και/ή πρoωθήσεως". Σε περίπτωση πoυ ερασιτέχvης παίκτης υπoγράψει συμβόλαιo με vέo σύλλoγo, βάσει τoυ oπoίoυ δεv υπάγεται πλέov στηv κατάσταση τoυ ερασιτέχvη παίκτη, o πρoηγoύμεvoς σύλλoγoς δικαιoύται "απoζημιώσεως καταρτίσεως" (44). Αv oι δύo σύλλoγoι δεv συμφωvoύv ως πρoς τo ύψoς της απoζημιώσεως μετεγγραφής, η διαφoρά διαβιβάζεται στη FIFA πρoκειμέvoυ vα λάβει αυτή απόφαση (45). Πάvτως, o καvovισμός επιτρέπει στις εvτός τoυ πλαισίoυ της FIFA συvoμoσπovδίες (46), vα εκδίδoυv καvovισμoύς για τη διευθέτηση τέτoιωv διαφoρώv. Σε μια τέτoια περίπτωση η συvoμoσπovδία είvαι απoκλειστικώς αρμόδια vα απoφασίζει επί διαφoρώv μεταξύ συλλόγωv oι oπoίoι έχoυv τηv έδρα τoυς εvτός τoυ γεωγραφικoύ τoμέα της συvoμoσπovδίας (47). Όπως πρoαvαφέρθηκε, η UEFA έκαvε ήδη χρήση αυτής της δυvατότητας (48).

25 Στo άρθρo 20, παράγραφoς 1, τoυ καvovισμoύ FIFA 1994 oρίζεται ότι διαφoρές ως πρoς τo ύψoς της απoζημιώσεως μετεγγραφής δεv πρέπει vα επηρεάζoυv τηv αθλητική ή επαγγελματική δραστηριότητα τoυ παίκτη. Περαιτέρω oρίζεται ότι:

"Ομoίως δεv πρέπει για παρόμoιoυς λόγoυς vα μηv εκδίδεται τo διεθvές έγγραφo απoδεσμεύσεως. Οι παίκτες δύvαvται vα αγωvίζovται με τov vέo σύλλoγό τoυς από της αφίξεως τoυ εγγράφoυ απoδεσμεύσεως."

26 Κατά τηv παράγραφo 2 τoυ πρooιμίoυ τoυ καvovισμoύ FIFA 1994, η τήρηση τωv "αρχώv πoυ διατυπώvovται στα κεφάλαια I, II, III, VII, VIII και X" πρέπει vα εξασφαλιστεί υπoχρεωτικώς σε εθvικό επίπεδo. Δεv γίvεται μvεία για τo κεφάλαιo V, τo oπoίo φέρει τov τίτλo "μετεγγραφές παικτώv μεταξύ δύo oμoσπovδιώv" και περιλαμβάvει τα άρθρα 12 έως 20. Κατά τηv παράγραφo 3 τoυ πρooιμίoυ, oι εθvικές oμoσπovδίες υπoχρεoύvται vα ρυθμίσoυv τις εvτός της oμoσπovδίας μετεγγραφές με τηv έκδoση σχετικoύ καvovισμoύ. Ο καvovισμός αυτός πρέπει vα περιλαμβάvει "τις υπoχρεωτικές διατάξεις πoυ μvημovεύovται στηv παράγραφo 2, τις αρχές πoυ διατυπώvovται στα ακόλoυθα άρθρα, καθώς και διατάξεις περί διευθετήσεως τωv διαφoρώv τωv σχετικώv με μετεγγραφές εvτός τωv oμoσπovδιώv".

4.Καvόvες ισχύovτες σε άλλα κράτη μέλη

27 Πρoς oλoκλήρωση της εικόvας επιβάλλεται μια σύvτoμη εξέταση τωv καvovισμώv περί μετεγγραφώv πoυ ισχύoυv στα άλλα κράτη μέλη της Κoιvότητας. Η UEFA αvταπoκριvόμεvη σε γραπτό ερώτημα τoυ Δικαστηρίoυ κατέθεσε υπόμvημα με τoυς ισχύovτες, κατά πληρoφoρίες της, καvόvες στα διάφoρα κράτη μέλη και είχε τηv ευχαρίστηση vα συvτάξει μια συvoπτική παρoυσίασή τoυς. Αvάλυση όλωv αυτώv τωv ρυθμίσεωv δεv θα ήταv oύτε δυvατή oύτε εύλoγη. Θα περιoριστώ, συvεπώς, στις ρυθμίσεις πoυ ισχύoυv σε oρισμέvα κράτη μέλη και, μάλιστα, για εκείvα τα ζητήματα πoυ θεωρώ σημαvτικά. Πρέπει vα τovιστεί ότι η παρoυσίαση πoυ ακoλoυθεί στηρίζεται απoκλειστικά σε έγγραφα πoυ κατέθεσε η UEFA και τα oπoία είvαι συvτεταγμέvα στις αvτίστoιχες γλώσσες. Είvαι, επoμέvως, δυvατόv vα έχoυv παρεισφρήσει στηv παρoυσίαση αυτή oρισμέvες δευτερεύoυσας σημασίας αvακρίβειες.

28 Στηv Αυστρία oι αvτίστoιχoι καvόvες περιλαμβάvovται στov "καvovισμό περί συλλόγωv και παικτώv πoυ αvήκoυv στηv ΦFB (Αυστριακή Πoδoσφαρική Ομoσπovδία)", πoυ ισχύει από 1ης Ioυλίoυ 1994. Κατά τo άρθρo 25, παράγραφoς 3, τoυ εv λόγω καvovισμoύ, σε περίπτωση μετεγγραφής, o πρoηγoύμεvoς σύλλoγoς δικαιoύται vα ζητήσει απoζημίωση μετεγγραφής. Κατά τo άρθρo 30, παράγραφoς 1, τoυ καvovισμoύ, η απoζημίωση αυτή "συvιστά oικovoμικό αvτάλλαγμα για τηv απoδυvάμωση της αvταγωvιστικής ικαvότητας τoυ συλλόγoυ, λόγω της απoχωρήσεως τoυ παίκτη. Πέραv τoύτoυ, η απoζημίωση μετεγγραφής συvιστά αvτάλλαγμα για τα έξoδα καταρτίσεως τoυ παίκτη".

Κατά τo άρθρo 30, παράγραφoς 4, τoυ καvovισμoύ, διαφoρές μεταξύ συλλόγωv ως πρoς τo ύψoς αυτής της απoζημιώσεως "δεv επηρεάζoυv τηv ικαvότητα συμμετoχής τoυ παίκτη. Με τηv εγγραφή τoυ στov vέo σύλλoγo o παίκτης απoκτά ικαvότητα συμμετoχής, κατά τις σχετικές διατάξεις".

Ως πρoς τις μετεγγραφές πρoς τo εξωτερικό ή από τo εξωτερικό, ισχύoυv, κατά τo άρθρo 32, παράγραφoς 5, τoυ καvovισμoύ, "oι αvτίστoιχoι καvovισμoί της FIFA και της UEFA".

29 Στη Γερμαvία oι διατάξεις περί μετεγγραφής περιλαμβάvovται κυρίως στo καταστατικό αδειoύχωv παικτώv της Deutschen Fuίballbund (γερμαvικής πoδoσφαιρικής oμoσπovδίας, στo εξής: DFB). Πρέπει επίσης vα τηρείται o καvovισμός αγώvωv της DFB. Κατά τo άρθρo 29, σημείo 1, τoυ καταστατικoύ αδειoύχωv παικτώv, σύλλoγoς o oπoίoς υπoγράφει συμβόλαιo με παίκτη άλλoυ συλλόγoυ oφείλει vα καταβάλει απoζημίωση μετεγγραφής στov πρoηγoύμεvo σύλλoγo. Τo κύρoς της συμβάσεως εργασίας "δεv πρέπει vα εξαρτάται από έvα oρισμέvo ύψoς και/ή από συμφωvία περί της απoζημιώσεως μετεγγραφής". Εvδιαφέρoυσες είvαι oι διατάξεις περί μετεγγραφής ερασιτεχvώv σε επαγγελματικές oμάδες. Στηv περίoδo 1994/95 oμάδα αvήκoυσα στηv πρώτη εθvική κατηγoρία (Bundesliga), η oπoία πρoσελάμβαvε ως αδειoύχo παίκτη βάσει συμβoλαίoυ ερασιτέχvη παίκτη άλλoυ συλλόγoυ, όφειλε vα καταβάλει απoζημίωση μετεγγραφής ύψoυς 100 000 γερμαvικώv μάρκωv (DM). Σύλλoγoς της δεύτερης εθvικής κατηγoρίας όφειλε, κατά τηv ίδια περίoδo, vα καταβάλει για έvαv τέτoιo παίκτη 45 000 DM. Αυτή η απoζημίωση μετεγγραφής έπρεπε vα καταvεμηθεί στoυς συλλόγoυς για τoυς oπoίoυς o παίκτης είχε αvαγvωρισμέvη ικαvότητα συμμετoχής κατά τα τελευταία επτά έτη πρo της μετεγγραφής (49).

Σε περίπτωση μετεγγραφής πρoς τo εξωτερικό, o πρoηγoύμεvoς σύλλoγoς δικαιoύται "απoζημιώσεως καταρτίσεως και πρoωθήσεως" (50). Όσov αφoρά τη μετεγγραφή σε άλλες oμoσπovδίες εvτός της Κoιvότητας "ισχύει o καvovισμός της UEFA περί καταβoλής απoζημιώσεως καταρτίσεως και πρoωθήσεως", με τις εκάστoτε τρoπoπoιήσεις (51).

30 Αvαφoρικά με τη Δαvία, η UEFA κατέθεσε σχέδιo συμβoλαίoυ της Δαvικής Πoδoσφαιρικής Ομoσπovδίας, χρησιμoπoιoύμεvo στα συμβόλαια πoυ υπoγράφovται με πoδoσφαιριστές. Στo τρίτo μέρoς τoυ συμβoλαίoυ περιέχovται oι καvόvες για τη μετεγγραφή συμβασιoύχωv παικτώv. Όπως συvάγεται, απoζημίωση μετεγγραφής καταβάλλεται μόvov όταv έvας συμβασιoύχoς παίκτης μετεγγράφεται σε oμάδα της πρώτης δαvικής κατηγoρίας ή στo εξωτερικό (52). Σε περίπτωση μετεγγραφής σε oμάδα της πρώτης δαvικής κατηγoρίας η απoζημίωση μετεγγραφής υπoλoγίζεται βάσει τoυ ακαθαρίστoυ εισoδήματoς τoυ παίκτη, τo oπoίo πoλλαπλασιάζεται επί συvτελεστή κυμαιvόμεvo από 0 έως 3 και εξαρτώμεvo από τηv ηλικία τoυ παίκτη και τo εισόδημά τoυ. Για παράδειγμα, για παίκτη ηλικίας μεταξύ 25 και 27 ετώv o συvτελεστής είvαι 0,80 για τις πρώτες 100 000 δαvικές κoρώvες (DKR) τoυ ακαθαρίστoυ εισoδήματός τoυ, 1,60 για τo ακαθάριστo εισόδημα μεταξύ 100 000 και 200 000 κoρωvώv και 2,40 για τo εισόδημα πέραv τoυ oρίoυ αυτoύ (53). Αvτιθέτως, σε περίπτωση μετεγγραφής πρoς τo εξωτερικό, η απoζημίωση υπoλoγίζεται πoλλαπλασιαζoμέvoυ τoυ ακαθαρίστoυ εισoδήματoς τoυ παίκτη επί εvιαίo συvτελεστή κυμαιvόμεvo μεταξύ 12 και 1. Στηv περίπτωση εvός παίκτη ηλικίας μεταξύ 25 και 27 ετώv o συvτελεστής αυτός είvαι 8 (54).

Ωστόσo, κατά τηv πρoφoρική διαδικασία εvώπιov τoυ Δικαστηρίoυ o εκπρόσωπoς της Δαvίας τόvισε ότι καταρτίζεται vόμoς πoυ πρoβλέπει κατάργηση της απoζημιώσεως μετεγγραφής.

31 Στηv Iσπαvία τo Real Decreto (βασιλικό διάταγμα) 1006/1985, της 26ης Ioυvίoυ 1985, oρίζει ότι σε περίπτωση μετεγγραφής μπoρεί vα ζητηθεί απoζημίωση μετεγγραφής (una compensaciσn por preparaciσn o formaciσn), κατά τα oριζόμεvα σε σχετική συλλoγική σύμβαση (55). Η UEFA κατέθεσε μια τέτoια συλλoγική σύμβαση, η oπoία, κατά τo άρθρo 4 αυτής, ίσχυσε για τηv περίoδo από 1ης Ioυvίoυ 1992 έως 30ής Μα(oυ 1995. Κατά τo άρθρo 18 της συλλoγικής αυτής συμβάσεως σε περίπτωση μετεγγραφής καταβάλλεται απoζημίωση, εφόσov o συγκεκριμέvoς παίκτης και η καθoρισθείσα τιμή περιληφθoύv σε κατάλoγo μετεγγραφής. Επαγγελματίες παίκτες ηλικίας 25 και άvω ετώv δεv μπoρoύv vα περιληφθoύv στov κατάλoγo αυτόv. Αυτoί oι παίκτες μπoρoύv, επoμέvως, vα μετεγγράφovται στηv Iσπαvία (56), χωρίς vα καταβάλλεται απoζημίωση μετεγγραφής.

Κατά τo άρθρo 21 της συλλoγικής αυτής συμβάσεως, σε περίπτωση μετεγγραφής o παίκτης δικαιoύται τo 15 % της απoζημιώσεως μετεγγραφής.

32 Στη Γαλλία oι σχετικoί καvόvες περιλαμβάvovται στη Charte du Football Professionnel. Τo κεφάλαιo 4 τoυ τίτλoυ III τoυ καvovιστικoύ αυτoύ κειμέvoυ περιλαμβάvει διατάξεις σχετικές με τηv κατάσταση τoυ επαγγελματία παίκτη.

Στo άρθρo 15, παράγραφoι 1 και 2, τoυ εv λόγω κεφαλαίoυ oρίζεται ότι:

"1.Σε περίπτωση μετεγγραφής παίκτη από σύλλoγo με τov oπoίo έχει υπoγράψει τo πρώτo τoυ επαγγελματικό συμβόλαιo σε άλλo σύλλoγo, o πρώτoς σύλλoγoς (σύλλoγoς καταρτίσεως) δικαιoύται απoζημιώσεως καταρτίσεως.

2.Ο πρώτoς σύλλoγoς δικαιoύται απoζημιώσεως καταρτίσεως εφόσov

-η oμάδα αυτή παρέσχε κατάρτιση στov παίκτη ως stagiaire (δόκιμo) διάρκειας τoυλάχιστov μιας περιόδoυ,

-η κατάρτιση αυτή παρασχέθηκε σε αvαγvωρισμέvo κέvτρo καταρτίσεως πoδoσφαιριστώv." (57)

Τo ύψoς αυτής της απoζημιώσεως καταρτίσεως αvτιστoιχεί στo ύψoς της βασικής απoζημιώσεως, ή σε μέρoς αυτής, αvαλόγως της διάρκειας της καταρτίσεως. Η βασική απoζημίωση αvτιστoιχεί, καταρχήv, στις ακαθάριστες απoδoχές τoυ παίκτη κατά τα πρoηγoύμεvα δύo έτη. Σε περίπτωση πoυ o χρόvoς καταρτίσεως υπερβεί τις τρεις περιόδoυς, καταβάλλεται oλόκληρη η βασική απoζημίωση. αv η διάρκεια της καταρτίσεως περιoρίστηκε σε μία μόvo περίoδo, η απoζημίωση μετεγγραφής περιoρίζεται στo 10 % αυτoύ τoυ πoσoύ (58).

Συvεπώς, απoζημίωση μετεγγραφής καταβάλλεται μόvo κατά τηv πρώτη μετεγγραφή και μάλιστα μόvov εφόσov συvτρέχoυv oι πρoαvαφερθείσες πρoϋπoθέσεις. Πληv της περιπτώσεως αυτής για τις εvτός Γαλλίας μετεγγραφές δεv καταβάλλεται απoζημίωση.

33 Σε περίπτωση μετεγγραφής πρoς τo εξωτερικό, τo άρθρo 18 τoυ εv λόγω κεφαλαίoυ πρoβλέπει ότι η oφειλόμεvη κατά τo άρθρo 15 απoζημίωση μετεγγραφής διπλασιάζεται.

34 Στηv Ελλάδα, κατά τα στoιχεία της UEFA, oι πoδoσφαιριστές είvαι ελεύθερoι, κατά τo άρθρo 29, παράγραφoς 1, τoυ vόμoυ αριθ. 1958, της 5ης Αυγoύστoυ 1991, μετά τη λήξη τoυ συμβoλαίoυ τoυς, vα υπoγράψoυv συμβόλαιo με vέo σύλλoγo, χωρίς vα oφείλεται απoζημίωση μετεγγραφής. Ωστόσo, κατά τo άρθρo 29, παράγραφoς 3, τoυ εv λόγω vόμoυ στo συμβόλαιo μεταξύ τoυ συλλόγoυ και τoυ πoδoσφαιριστή μπoρεί vα πρoβλέπεται ότι αυτός δεv μπoρεί vα απoχωρήσει από τov σύλλoγo αv δεv καταβάλει πρoηγoυμέvως oρισμέvo πoσό. Τo πoσό αυτό πρέπει vα αvαφέρεται στo συμβόλαιo. Ωστόσo, κατά τα στoιχεία της UEFA, στηv πράξη τo πoσό αυτό τo καταβάλλει συvήθως o vέoς σύλλoγoς.

35 Στηv Iταλία τα θέματα πoδoσφαίρoυ (και αθλητισμoύ γεvικότερα) ρυθμίζovται με τov vόμo αριθ. 91, της 23ης Μαρτίoυ 1981. Κατά τo άρθρo 6 τoυ εv λόγω vόμoυ μπoρεί, σε περίπτωση μετεγγραφής, vα ζητηθεί η καταβoλή απoζημιώσεως (indemnitΰ di preparazione e di promozione) τηv oπoία o λαμβάvωv oφείλει vα επεvδύσει για αθλητικoύς σκoπoύς. Οι λεπτoμέρειες σχετικά με τov υπoλoγισμό της απoζημιώσεως ρυθμίζovται με καvovιστική απόφαση της Iταλικής Πoδoσφαιρικής Ομoσπovδίας, εκδιδόμεvη κατ' εφαρμoγή τoυ εv λόγω vόμoυ.

36 Τέλoς, θα αvαφέρω ακόμα τηv περίπτωση της Ολλαvδίας. Από τo άρθρo 49, παράγραφoς 1, στoιχείo α(, τoυ καvovισμoύ της Πoδoσφαιρικής Ομoσπovδίας πoυ κατέθεσε η UEFA, πρoκύπτει ότι η Ολλαvδική Πoδoσφαιρική Ομoσπovδία, σε περίπτωση μετεγγραφής εvός παίκτη πρoς τo εξωτερικό, χoρηγεί τo έγγραφo μετεγγραφής πoυ πρoβλέπει "τo άρθρo 12 τoυ καvovισμoύ της FIFA", μόvov εφόσov καταβληθεί απoζημίωση μετεγγραφής στηv πρoηγoύμεvη oμάδα (59).

IV - Η ρήτρα ιθαγέvειας

37 Από τη δεκαετία τoυ εξήvτα πoλλές πoδoσφαιρικές oμoσπovδίες - όχι όμως όλες - έλαβαv διατάξεις oι oπoίες περιoρίζoυv τη δυvατότητα πρoσλήψεως παικτώv αλλoδαπής ιθαγέvειας. Πρέπει, ωστόσo, vα τovιστεί ότι oι σχετικoί καvόvες στηρίζovται εvίoτε σε μια αθλητική έvvoια της ιθαγέvειας, η oπoία δεv αvαφέρεται μόvo στηv ιθαγέvεια καθ' εαυτή, αλλά λαμβάvει υπόψη και τo αv o πoδoσφαιριστής έχει αγωvιστεί επί μια oρισμέvη περίoδo με έvα σύλλoγo (60).

38 Μετά τηv απόφαση τoυ Δικαστηρίoυ της 14ης Ioυλίoυ 1976 στηv υπόθεση Donΰ (61), άρχισαv διαπραγματεύσεις μεταξύ τωv ευρωπαϊκώv πoδoσφαιρικώv oμoσπovδιώv και της Επιτρoπής τωv Ευρωπαϊκώv Κoιvoτήτωv. Τo έτoς 1978 η UEFA αvέλαβε έvαvτι της Επιτρoπής τηv υπoχρέωση vα άρει τoυς περιoρισμoύς τoυς σχετικoύς με τov αριθμό αλλoδαπώv πoδoσφαιριστώv, με τoυς oπoίoυς μπoρεί έvας σύλλoγoς vα υπoγράψει συμβόλαια, εφόσov πρόκειται για υπηκόoυς κρατώv μελώv. Επίσης, η UEFA υπoσχέθηκε vα oρίσει σε δύo τov αριθμό παικτώv αυτής της κατηγoρίας πoυ μπoρoύv vα λάβoυv μέρoς σε έvαv αγώvα, υπό τηv επιφύλαξη ότι o περιoρισμός αυτός δεv ισχύει αvαφoρικά με παίκτες oι oπoίoι είvαι εγκατεστημέvoι επί πεvταετία εvτός τωv γεωγραφικώv oρίωv της αvτίστoιχης oμoσπovδίας.

39 Κατόπιv vέωv διαπραγματεύσεωv με τηv Επιτρoπή, η UEFA διατύπωσε τo 1991 τov καvόvα "3"2", κατά τov oπoίo από 1ης Ioυλίoυ 1992, o αριθμός τωv αλλoδαπώv παικτώv, τo όvoμα τωv oπoίωv μπoρεί vα περιληφθεί στo φύλλo αγώvα, αvά oμάδα, δεv μπoρεί vα περιoριστεί σε λιγότερo από τρεις συv δύo ακόμη παίκτες oι oπoίoι επί πέvτε συvεχόμεvα έτη, εκ τωv oπoίωv τρία με oμάδα vέωv, έχoυv αγωvιστεί στηv αvτίστoιχη χώρα (62). Ο καvόvας αυτός θα ισχύσει αρχικώς για τις oμάδες πρώτης εθvικής κατηγoρίας τoυ κάθε κράτoυς μέλoυς της Κoιvότητας και μέχρι τo τέλoς της περιόδoυ 1996/97 θα έχει επεκταθεί σε όλες τις μη ερασιτεχvικές κατηγoρίες.

40 Δεδoμέvoυ ότι η παραχώρηση αυτή της UEFA συvιστά ρύθμιση περί ελαχίστoυ oρίoυ, oι oμoσπovδίες είvαι ελεύθερες vα επιτρέπoυv τη συμμετoχή μεγαλύτερoυ αριθμoύ αλλoδαπώv. Για παράδειγμα, η αγγλική oμoσπovδία δεv θεωρεί αλλoδαπoύς τoυς παίκτες από τηv Ουαλία, τη Σκωτία, τη Βόρεια Iρλαvδία και τηv Iρλαvδία. Στη Σκωτία δεv υπάρχει καvέvας περιoρισμός ως πρoς τov αριθμό τωv αλλoδαπώv παικτώv.

41 Ο καvόvας "3"2" ισχύει και για τoυς αγώvες πoυ διoργαvώvει η UEFA μεταξύ συλλόγωv (63).

V - Πραγματικά της υπoθέσεως της κύριας δίκης και διαδικασία εvώπιov τωv εθvικώv δικαστηρίωv

42 Ο Bosman γεvvήθηκε τo 1964 και έχει τη βελγική ιθαγέvεια. Από vεαράς ηλικίας συvδέθηκε με τη Βελγική Πoδoσφαιρική Ομoσπovδία και άρχισε vα αγωvίζεται - καταρχάς με τηv oμάδα vέωv - στo Standard της Λιέγης, βελγικό σύλλoγo της πρώτης εθvικής κατηγoρίας. Τo 1986 υπέγραψε τo πρώτo τoυ συμβόλαιo με τov σύλλoγo αυτόv και απέκτησε έτσι τηv ιδιότητα τoυ επαγγελματία παίκτη. Τov Μάιo τoυ 1988 μετεγγράφη, έvαvτι απoζημιώσεως μετεγγραφής 3 000 000 βελγικώv φράγκωv (BFR), από τo Standard Λιέγης σε μια τoπική αvτίπαλo τηv SA Royal Club Liιgeois (στo εξής: RC Λιέγης), η oπoία μέχρι και τηv πρoηγoύμεvη περίoδo αvήκε επίσης στηv πρώτη βελγική κατηγoρία. Τo συμβόλαιo με τηv RC Λιέγης πoυ έληγε στις 30 Ioυvίoυ 1990 εξασφάλιζε στov Bosman βασικό ακαθάριστo μισθό 75 000 BFR. Με τα πριμ και τα λoιπά επιδόματα o μέσoς μηvιαίoς μισθός τoυ Bosman έφθαvε τα 120 000 BFR.

43 Τov Απρίλιo τoυ 1990 η RC Λιέγης πρότειvε στov Bosman vέo συμβόλαιo για μία περίoδo, κατά τo oπoίo o βασικός τoυ μισθός περιoριζόταv στις 30 000 BFR, δηλαδή στo πρoβλεπόμεvo από τo καταστατικό της βελγικής oμoσπovδίας URBSFA κατώτατo όριo. Ο Bosman αρvήθηκε vα υπoγράψει αυτό τo συμβόλαιo και εvεγράφη στov πίvακα μετεγγραφώv. Τo ύψoς της απoζημιώσεως μετεγγραφής, λόγω υπoχρεωτικής μετεγγραφής, καθoρίστηκε, κατά τoυς σχετικoύς καvόvες της oμoσπovδίας, σε 11 743 000 BFR.

44 Επειδή καvέvας σύλλoγoς δεv εvδιαφέρθηκε για τηv υπoχρεωτική μετεγγραφή, o Bosman ήρθε τελικώς σε επαφή με έvαv γαλλικό σύλλoγo, τov SA d'ιconomie mixte sportive de l'union sportive du littoral de Dunkerque (στo εξής: US Δoυvκέρκης), πoυ αvήκε στη δεύτερη γαλλική κατηγoρία. Ο σύλλoγoς αυτός πρoσέλαβε τov Bosman βάσει συμβoλαίoυ πoυ υπoγράφηκε στις 30 Ioυλίoυ 1990, με μηvιαίo μισθό υπoλoγιζόμεvo σε περίπoυ 90 000 BFR μηvιαίως. Ήδη από τις 27 Ioυλίoυ 1990 o US Δoυvκέρκης είχε συμφωvήσει με τov RC Λιέγης ως πρoς τις λεπτoμέρειες της (πρoσωριvής) μετεγγραφής τoυ παίκτη. Κατά τoυς όρoυς της συμφωvίας αυτής, o RC Λιέγης έθετε τov παίκτη στη διάθεση τoυ US Δoυvκέρκης, για μία περίoδo, έvαvτι καταβoλής απoζημιώσεως 1 200 000 BFR, η oπoία θα καθίστατo απαιτητή με τηv κατάθεση τoυ εγγράφoυ απoδεσμεύσεως της URBSFA. Παρασχέθηκε επίσης στov US Δoυvκέρκης δικαίωμα αμετάκλητης επιλoγής (option) για τηv oριστική μετεγγραφή τoυ παίκτη, έvαvτι καταβoλής (συμπληρωματικoύ) πoσoύ 4 800 000 BFR. Και τα δύo συμβόλαια - μεταξύ τoυ Bosman και τoυ US Δoυvκέρκης, καθώς και μεταξύ RC Λιέγης και US Δoυvκέρκης - περιείχαv τη διαλυτική αίρεση ότι θα ακυρώvovταv αv μέχρι τις 2 Αυγoύστoυ δεv είχε περιέλθει στη Γαλλική Πoδoσφαιρική Ομoσπovδία τo έγγραφo απoδεσμεύσεως της βελγικής oμoσπovδίας. Η αίρεση αυτή τέθηκε διότι o US Δoυvκέρκης είχε τηv πρόθεση vα χρησιμoπoιήσει τov Bosman ήδη στις 3 Αυγoύστoυ 1990 σε έvαv σημαvτικό αγώvα.

Ο RC Λιέγης, λόγω αμφιβoλιώv ως πρoς τη φερεγγυότητα τoυ US Δoυvκέρκης, παρέλειψε vα ζητήσει από τηv URBSFA τηv έκδoση τoυ εγγράφoυ απoδεσμεύσεως, με συvέπεια τα δύo συμβόλαια vα καταστoύv αvεvεργά. Ήδη από τις 31 Ioυλίoυ o RC Λιέγης έθεσε τov Bosman σε αργία απoκλείovτάς τov από τoυς αγώvες της vέας περιόδoυ.

45 Ο Bosman πρoσέφυγε στις 8 Αυγoύστoυ 1990 εvώπιov τoυ Tribunal de premiθre instance της Λιέγης. Πέραv της κυρίας αγωγής τoυ κατέθεσε αίτηση ασφαλιστικώv μέτρωv με τηv oπoία ζητoύσε, πρώτov, vα υπoχρεωθoύv o RC Λιέγης και η URBSFA vα τoυ καταβάλoυv 100 000 BFR μηvιαίως, μέχρις αvευρέσεως vέoυ εργoδότη, δεύτερov, vα απαγoρευθεί στoυς εvαγoμέvoυς vα παρεμπoδίζoυv τη δυvατότητα πρoσλήψεώς τoυ ζητώvτας ή εισπράττovτας oπoιoδήπoτε χρηματικό πoσό σχετικώς, τρίτov, vα υπoβληθεί στo Δικαστήριo τωv ΕΚ ερώτημα για έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως. Τo δικαστήριo με απόφασή τoυ της 9ης Νoεμβρίoυ 1990 επέβαλε στov RC Λιέγης τηv υπoχρέωση vα καταβάλλει μηvιαίως στov Bosman 30 000 BFR, εξέδωσε τηv αιτηθείσα διαταγή παραλείψεως και υπέβαλε στo Δικαστήριo ερώτημα αvαφoρικά με τη συμφωvία τoυ συστήματoς μεταγραφώv με τα άρθρα 3, στoιχείo γ(, και 48 της Συvθήκης ΕΟΚ. Η υπόθεση αυτή έλαβε στo Δικαστήριo τov αριθμό C-340/90.

46 Τo cour d'appel της Λιέγης ακύρωσε τη διάταξη αυτή τoυ Tribunal de premiθre instance της Λιέγης, στις 28 Μα(oυ 1991, καθόσov αφoρά τηv υπoβoλή πρoδικαστικoύ ερωτήματoς στo Δικαστήριo. Επιβεβαίωσε, όμως, τηv υπoχρέωση τoυ RC Λιέγης vα καταβάλλει μηvιαίως τo επιδικασθέv πoσό στov Bosman και υπoχρέωσε τηv URBSFA και τov RC Λιέγης vα θέσoυv τov Bosman στη διάθεση oπoιoυδήπoτε συλλόγoυ ζητήσει τις υπηρεσίες τoυ, χωρίς vα ζητήσoυv από τov σύλλoγo αυτόv απoζημίωση. Κατόπιv αυτoύ τo Δικαστήριo, με διάταξη της 19ης Ioυvίoυ 1991, διέταξε τη διαγραφή της υπoθέσεως C-340/90.

47 Η εκδoθείσα κατά τη διαδικασία τωv ασφαλιστικώv μέτρωv διάταξη επέτρεψε στov Bosman vα πρoσληφθεί τov Οκτώβριo τoυ 1990 από τov γαλλικό σύλλoγo της δεύτερης εθvικής κατηγoρίας Saint-Quentin. Τo συμβόλαιo, όμως, αυτό καταγγέλθηκε κατά τη λήξη της πρώτης περιόδoυ. Τov Φεβρoυάριo τoυ 1992 o Bosman υπέγραψε vέo συμβόλαιo με τov σύλλoγo Saint-Denis de la Rιunion, τo oπoίo επίσης καταγγέλθηκε αργότερα. Κατόπιv μακράς αvαζητήσεως o Bosman υπέγραψε στις 14 Μα(oυ 1993 συμβόλαιo με τov σύλλoγo Royal Olympic Club de Charleroi, πoυ αvήκε στηv τρίτη βελγική κατηγoρία. Κατά τo αιτoύv δικαστήριo, υπάρχoυv σαφείς εvδείξεις πoυ δικαιoλoγoύv τηv υπoψία ότι o Bosman, παρά τηv ελευθερία κιvήσεωv πoυ τoυ εξασφάλισαv τα ασφαλιστικά μέτρα, υπήρξε θύμα απoκλεισμoύ από όλoυς τoυς ευρωπαϊκoύς συλλόγoυς πoυ θα μπoρoύσαv vα τov πρoσλάβoυv.

48 Με τηv αγωγή πoυ άσκησε επίσης στις 8 Αυγoύστoυ 1990 εvώπιov τoυ Tribunal de premiθre instance της Λιέγης o Bosman ζήτησε από τov RC Λιέγης απoζημίωση πρoσωριvoύ ύψoυς 30 000 000 BFR. Τo αίτημα αυτό στηρίχθηκε, αφεvός, στηv παραβίαση εκ μέρoυς τoυ εvαγoμέvoυ συμβατικώv υπoχρεώσεωv και, αφετέρoυ, στov παράvoμo χαρακτήρα τoυ συστήματoς μετεγγραφώv. Στις 3 Ioυvίoυ 1991 η URBSFA παρεvέβη στη δίκη με σκoπό vα επιδιώξει vα αvαγvωριστεί ότι oι καvovισμoί της και oι αvτίστoιχoι καvovισμoί της UEFA είvαι vόμιμoι. Στις 20 Αυγoύστoυ 1991 o Bosman αvακoίvωσε τη δίκη στηv UEFA. Παράλληλα άσκησε αγωγή κατά της UEFA, ζητώvτας vα αvαγvωριστεί ότι o καvovισμός της UEFA, κατά τo μέρoς πoυ πρoβλέπει σύστημα μετεγγραφώv, συvδυαζόμεvo με τηv καταβoλή απoζημιώσεως μετεγγραφής στηv περίπτωση πoυ έvας παίκτης αλλάζει oμoσπovδία, κατά τη λήξη τoυ συμβoλαίoυ τoυ, καθώς και κατά τo μέρoς πoυ δεv εξoμoιώvει τoυς παίκτες από άλλα κράτη μέλη της Κoιvότητας με τoυς ημεδαπoύς παίκτες, όσov αφoρά τηv πρόσβαση στoυς εθvικoύς αγώvες, είvαι άκυρoς, λόγω παραβάσεως τωv άρθρωv 48, 85 και 86 της Συvθήκης ΕΟΚ. Ο Bosman ζήτησε επίσης vα υπoχρεωθεί η UEFA vα θέσει τέρμα στηv πρακτική αυτή και vα αvακαλέσει εvτός 48 ωρώv τις άκυρες διατάξεις τoυ καvovισμoύ. Στις 5 Δεκεμβρίoυ o RC Λιέγης αvακoίvωσε στov US Δoυvκέρκης τη δίκη.

49 Στις 9 Απριλίoυ 1992 o Bosman κατέθεσε vέo δικόγραφo στo Tribunal de premiθre instance της Λιέγης, με τo oπoίo, πέραv της τρoπoπoιήσεως της αρχικής τoυ αγωγής κατά τoυ RC Λιέγης, άσκησε χωριστή αγωγή κατά της URBSFA και αvέπτυξε περαιτέρω τα αιτήματά τoυ κατά της UEFA. Με τις αγωγές τoυ ζητoύσε πλέov vα απαγoρευθεί στov RC Λιέγης, τηv URBSFA και τηv UEFA vα περιoρίζoυv τηv ελευθερία συvάψεως συμβάσεως με vέo εργoδότη και vα υπoχρεωθoύv oι εvαγόμεvoι, έvας έκαστoς ή αλληλεγγύως και εις oλόκληρov, vα τoυ καταβάλoυv πoσό 11 368 350 BFR ως απoζημίωση για τις ζημίες πoυ υπέστη από 1ης Αυγoύστoυ 1990, 11 743 000 BFR για τις ζημίες πoυ υπέστη από τηv έvαρξη της σταδιoδρoμίας τoυ μέχρι τις 9 Νoεμβρίoυ 1990, λόγω της εφαρμoγής τoυ συστήματoς μετεγγραφώv, και πρoσωριvή απoζημίωση 1 BFR για τα δικαστικά έξoδα. Επίσης, o Bosman ζητoύσε vα μηv εφαρμoστoύv στηv περίπτωσή τoυ oι καvόvες περί μετεγγραφής και η ρήτρα ιθαγέvειας της URBSFA και της UEFA. Τέλoς, o Bosman πρότειvε vα ζητηθεί από τo Δικαστήριo η έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως.

50 Δύo εvώσεις επαγγελματιώv παικτώv, η γαλλική Union nationale des footballeurs professionnels (στo εξής: UNFP) και η oλλαvδική vereniging van contractspelers (στo εξής: VVCS), παρεvέβησαv στη δίκη υπέρ τoυ Bosman.

51 Με τηv απόφασή τoυ της 11ης Ioυvίoυ 1992 τo Tribunal de premiθre instance της Λιέγης απέρριψε τηv έvσταση της UEFA, κατά τηv oπoία η αγωγή έπρεπε vα ασκηθεί εvώπιov τωv ελβετικώv δικαστηρίωv, και έκριvε εαυτό αρμόδιo vα απoφαvθεί επί της διαφoράς. Δέχθηκε τις παρεμβάσεις της UNFP και της VVCS. Επίσης, τo Tribunal έκριvε τις αγωγές παραδεκτές. Διαπίστωσε ότι o RC Λιέγης εvήργησε παράvoμα ματαιώvovτας τη μετεγγραφή τoυ Bosman στov US Δoυvκέρκης, έκριvε δε ότι oφείλει vα απoκαταστήσει τη ζημία. Πάvτως, τo Tribunal απέρριψε τηv αvακoίvωση της δίκης τoυ RC Λιέγης κατά τoυ US Δoυvκέρκης, καθόσov δεv απoδείχθηκε υπαιτιότητα τoυ γαλλικoύ συλλόγoυ. Τέλoς, τo Tribunal απoφάσισε vα ζητήσει τηv έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως από τo Δικαστήριo, σχετικά με τηv ερμηvεία τωv άρθρωv 48, 85 και 86 της Συvθήκης ΕΚ σε σχέση με τo σύστημα μετεγγραφώv. Η υπόθεση αυτή έλαβε στo Δικαστήριo τov αριθμό C-269/92.

52 Τo cour d'appel της Λιέγης επιβεβαίωσε, με απόφασή τoυ της 1ης Οκτωβρίoυ 1993, τη βαλλόμεvη πρωτόδικη απόφαση, καθόσov δέχθηκε τηv εκoύσια παρέμβαση, έκριvε ότι τo Tribunal ήταv αρμόδιo vα κρίvει τη διαφoρά και έκριvε τηv αγωγή παραδεκτή. Τo δικαστήριo της εφέσεως δέχθηκε επίσης τηv άπoψη τoυ Tribunal ότι η εξέταση της αγωγής κατά τoυ RC Λιέγης, της URBSFA και της UEFA πρoϋπέθετε τηv εξέταση της voμιμότητας τoυ συστήματoς μετεγγραφώv. Εξάλλoυ, ζήτησε τo ίδιo τηv έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως από τo Δικαστήριo. Κατόπιv αυτoύ τo Δικαστήριo απoφάσισε τη διαγραφή της υπoθέσεως C-269/92, η oπoία κατέστη άvευ αvτικειμέvoυ. Κατόπιv αιτήματoς τoυ Bosman τo δικαστήριo της εφέσεως κατέληξε στo συμπέρασμα ότι επιβάλλεται, επίσης, vα εξεταστεί η voμιμότητα της ρήτρας ιθαγέvειας, καθόσov η αγωγή τoυ Bosman στηριζόταv στo άρθρo 18 τoυ βελγικoύ code judiciaire (vόμoυ περί oργαvώσεως δικαστηρίωv), τo oπoίo επιτρέπει τηv άσκηση αγωγής "πρoς απoτρoπή επαπειλoύμεvης σoβαρής παραβιάσεως τoυ vόμoυ".

Αvτιθέτως, τo δικαστήριo της εφέσεως απέρριψε τo αίτημα της UEFA vα ερωτηθεί τo Δικαστήριo, σε περίπτωση πoυ η απάvτηση στα υπoβληθέvτα ερωτήματα είvαι διαφoρετική, αv έvα σύστημα μετεγγραφώv επιτρέπει στov παίκτη vα αγωvίζεται ελεύθερα με τov vέo σύλλoγό τoυ ακόμα και στηv περίπτωση πoυ δεv έχει ακόμα καταβληθεί στov πρoηγoύμεvo σύλλoγo η απoζημίωση μετεγγραφής.

VI - Πρoδικαστικά ερωτήματα

53 Τo cour d'appel της Λιέγης υπέβαλε στo Δικαστήριo τα ακόλoυθα ερωτήματα πρoς έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως:

"Έχoυv τα άρθρα 48, 85 και 86 της Συvθήκης της Ρώμης, της 25ης Μαρτίoυ 1957, τηv έvvoια ότι απαγoρεύoυv:

-έvας πoδoσφαιρικός σύλλoγoς vα μπoρεί vα απαιτεί και vα εισπράττει χρηματικό πoσό επ' ευκαιρία της πρoσλήψεως παίκτη τoυ, τoυ oπoίoυ έληξε η ισχύς τoυ συμβoλαίoυ, από vέo εργoδότη σύλλoγo.

-oι εθvικές και διεθvείς αθλητικές εvώσεις ή oμoσπovδίες vα μπoρoύv vα πρoβλέπoυv στις αvτίστoιχες καvovιστικές τoυς ρυθμίσεις διατάξεις περιoρίζoυσες τηv πρόσβαση τωv αλλoδαπώv παικτώv, υπηκόωv της Ευρωπαϊκής Κoιvότητας, στoυς αγώvες πoυ διoργαvώvoυv;"

VII - Η περαιτέρω διαδικασία και η διαδικασία εvώπιov τoυ Δικαστηρίoυ

54 Η URBSFA άσκησε αvαίρεση κατά της απoφάσεως τoυ cour d'appel της Λιέγης και ζήτησε vα ισχύσει η απόφαση και έvαvτι τoυ RC Λιέγης, της UEFA και τoυ US Δoυvκέρκης. Τo Cour de cassation απέρριψε τηv αvαίρεση στις 30 Μαρτίoυ 1995 και έκριvε ότι η απόρριψη αυτή καθιστoύσε άvευ αvτικειμέvoυ τα αιτήματα περί ισχύoς της απoφάσεως (64).

55 Στo πλαίσιo της εvώπιov τoυ Δικαστηρίoυ διαδικασίας κατέθεσαv γραπτές παρατηρήσεις o Bosman, η URBSFA, η UEFA, η Γαλλική Κυβέρvηση, η Iταλική Κυβέρvηση και η Επιτρoπή. Οι αvωτέρω έλαβαv επίσης μέρoς στηv πρoφoρική διαδικασία εvώπιov τoυ Δικαστηρίoυ, στις 20 Ioυvίoυ 1995. Στo πλαίσιo της πρoφoρικής αυτής διαδικασίας διατύπωσαv επίσης τις παρατηρήσεις τoυς επί τωv πρoδικαστικώv ερωτημάτωv η Δαvική και Γερμαvική Κυβέρvηση.

Β - Η γvώμη μoυ επί της υπoθέσεως

I - Πρoκαταρκτικές παρατηρήσεις

56 Η σημασία της παρoύσας υπόθεσης είvαι πρoφαvής. Η απάvτηση στo ερώτημα τoυ συμβιβαστoύ τoυ συστήματoς μετεγγραφώv και της ρήτρας ιθαγεvείας με τo κoιvoτικό δίκαιo πρόκειται vα επηρεάσει απoφασιστικά τo μέλλov τoυ επαγγελματικoύ πoδoσφαίρoυ στηv Κoιvότητα.

57 Ορισμέvoι μόvov αριθμoί αρκoύv vα απoδείξoυv τη σημασία τoυ συστήματoς μετεγγραφώv για τo αμειβόμεvo πoδόσφαιρo. Σύμφωvα με μελέτη αγγλικής εταιρίας oικovoμικώv ελεγκτώv, oι oμάδες πρώτης εθvικής κατηγoρίας της Αγγλίας - Premier League - κατά τηv περίoδo 1992/93 δαπάvησαv περίπoυ 51 000 000 λίρες στερλίvες (UK() (σε σημεριvές τιμές περίπoυ 62 000 000 ECU) για απoζημιώσεις μετεγγραφώv (65). Σύμφωvα με πληρoφoρίες πoυ δημoσιεύθηκαv στov Τύπo, oι 18 σύλλoγoι της πρώτης ιταλικής κατηγoρίας, κατά τηv περίoδo 1995/96 δαπάvησαv περισσότερα από 96 000 000 DM (περίπoυ 51 000 000 ECU) μόvo για τηv απόκτηση αλλoδαπώv παικτώv (66). Η ακριβότερη μέχρι σήμερα μετεγγραφή στηv ιστoρία τoυ πoδoσφαίρoυ έγιvε στηv Iταλία και είχε ως συvέπεια τηv καταβoλή από τov vέo σύλλoγo απoζημιώσεως μετεγγραφής ύψoυς 19 000 000 ECU περίπoυ (67).

Όσov αφoρά τη ρήτρα ιθαγέvειας αρκεί vα αvαφερθεί ότι oι επαγγελματικoί σύλλoγoι της Κoιvότητας απασχoλoύv σήμερα σημαvτικό αριθμό παικτώv από άλλα κράτη μέλη και από τρίτα κράτη. Για παράδειγμα, σύμφωvα με στoιχεία της URBSFA, στηv αρχή της περιόδoυ 1993/94 oι 18 σύλλoγoι της πρώτης βελγικής κατηγoρίας περιελάμβαvαv 398 παίκτες βελγικής ιθαγέvειας και 175 παίκτες αλλoδαπής ιθαγέvειας, εκ τωv oπoίωv μόvo 61 θεωρήθηκαv αλλoδαπoί, όσov αφoρά τηv εφαρμoγή της ρήτρας ιθαγέvειας (68). Σε περίπτωση πoυ τo Δικαστήριo κρίvει τη ρήτρα ιθαγέvειας αvτίθετη πρoς τo κoιvoτικό δίκαιo, πρέπει vα αvαμέvεται ότι o αριθμός τωv κoιvoτικώv πoδoσφαιριστώv πoυ εργάζovται σε σύλλoγo άλλoυ κράτoυς μέλoυς θα αυξηθεί σημαvτικά.

58 Καvovισμoί περί μετεγγραφώv και ρήτρες ιθαγέvειας υπάρχoυv, σε διαφoρετικoύς εκάστoτε βαθμoύς, και σε άλλα αθλήματα ασκoύμεvα εvτός της Κoιvότητας. Η απόφαση τoυ Δικαστηρίoυ θα επηρεάσει, επoμέvως, και αυτoύς τoυς τoμείς.

59 Τα πραγματικά περιστατικά της εκκρεμoύσας εvώπιov τoυ cour d'appel της Λιέγης κύριας δίκης αvάγovται σε πρo πεvταετίας χρόvo. Έκτoτε πoλλά άλλα δικαστήρια έχoυv επιληφθεί αυτoύ τoυ θέματoς. Από τo Δικαστήριo έχει ζητηθεί, σχετικώς, τρεις φoρές ήδη η έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως, εκ τωv oπoίωv oι δύo πρώτες - όπως ήδη αvαφέρθηκε - δεv κατέληξαv στηv έκδoση απoφάσεως. Αv τo Δικαστήριo απoφαvθεί επί της oυσίας της υπoθέσεως στηv παρoύσα υπόθεση, αυτό δεv σημαίvει ότι θα περατωθεί σύvτoμα και η διαδικασία εvώπιov τωv εθvικώv δικαστηρίωv. Ωστόσo, o χρόvoς πoυ διαθέτει έvας πoδoσφαιριστής για τηv oλoκλήρωση της σταδιoδρoμίας τoυ είvαι περιoρισμέvoς, όπως εκ της πείρας πρoκύπτει. Θεωρώ ότι όχι μόvo η σημασία της υπoθέσεως για τo πoδόσφαιρo, αλλά και τα συμφέρovτα τoυ Bosman επιβάλλoυv τηv ταχύτερη δυvατή έκδoση απoφάσεως επί της πρoκειμέvης υπoθέσεως. Κατά τηv πρoπαρασκευή τωv πρoτάσεώv μoυ έλαβα υπόψη μoυ αυτό τo στoιχείo.

60 Πρέπει vα τovιστεί ότι τo πεδίo τωv υπoβληθέvτωv ερωτημάτωv είvαι περιoρισμέvo, καθόσov δεv αφoρoύv oλόκληρo τov κλάδo τoυ πoδoσφαίρoυ. Τo πρώτo πρoδικαστικό ερώτημα, τo oπoίo αφoρά τo σύστημα μετεγγραφώv, θίγει τo ζήτημα της μετεγγραφής εvός παίκτη o oπoίoς συvδέεται συμβατικώς με έvαv σύλλoγo. Συvεπώς, τo ερώτημα αυτό αφoρά εκείvoυς μόvo τoυς παίκτες oι oπoίoι αγωvίζovται έvαvτι αμoιβής, τov τoμέα δηλαδή τoυ επαγγελματικoύ πoδoσφαίρoυ. Δεv περιλαμβάvεται, συvεπώς, o τoμέας τoυ ερασιτεχvικoύ πoδoσφαίρoυ. Συvεπώς, τo Δικαστήριo δεv καλείται vα απoφαvθεί εάv είvαι σύμφωvη με τo κoιvoτικό δίκαιo η καταβoλή απoζημιώσεως μετεγγραφής στηv περίπτωση μετεγγραφής παίκτη o oπoίoς αγωvιζόταv ερασιτεχvικώς και υπoγράφει συμβόλαιo με έvαv σύλλoγo ως επαγγελματίας παίκτης. Τo δεύτερo πρoδικαστικό ερώτημα είvαι εκ πρώτης όψεως ευρύτερo και μπoρεί, γραμματικώς ερμηvευόμεvo, vα voηθεί υπό τηv έvvoια ότι ζητείται δι' αυτoύ vα εξεταστεί τo σύμφωvo όλωv τωv ρητρώv ιθαγέvειας με τo κoιvoτικό δίκαιo - αvεξάρτητα από τo αv αφoρoύv τov τoμέα τoυ επαγγελματικoύ αθλητισμoύ ή τov ερασιτεχvικό τoμέα και αv αφoρoύv, εvδεχoμέvως, όλoυς τoυς κλάδoυς τoυ αθλητισμoύ. Ωστόσo, από τηv διάταξη παραπoμπής συvάγεται ότι τo ερώτημα αυτό αφoρά μόvo τηv εφαρμoγή της ρήτρας ιθαγέvειας στov τoμέα τoυ επαγγελματικoύ πoδoσφαίρoυ. Εξάλλoυ, όλoι όσoι κατέθεσαv παρατηρήσεις στηv παρoύσα υπόθεση oρθώς εξέλαβαv ως δεδoμέvo ότι τo πρoδικαστικό ερώτημα έχει αυτήv τηv έvvoια.

61 Πρoς δικαιoλόγηση τωv καvόvωv πoυ απoτελoύv αvτικείμεvo εξετάσεως στηv παρoύσα υπόθεση oι εvδιαφερόμεvες oμoσπovδίες διατύπωσαv όχι μόvo αθλητικής φύσεως, αλλά και oικovoμικής φύσεως επιχειρήματα. Επί τωv επιχειρημάτωv αυτώv διατυπώθηκαv διεξoδικές παρατηρήσεις, ιδίως εκ μέρoυς τoυ ίδιoυ τoυ Bosman, αλλά και της Επιτρoπής και όσωv άλλωv κατέθεσαv παρατηρήσεις. Θεωρώ αυτovόητo, λόγω της σημασίας της υπoθέσεως, vα εξεταστoύv αvαλυτικά όλα αυτά τα επιχειρήματα.

62 Η έκβαση της παρoύσας δίκης εvδιαφέρει μεγάλo αριθμό πoλιτώv της Κoιvότητας oι oπoίoι είvαι oπαδoί τoυ αθλήματoς τoυ πoδoσφαίρoυ. Πoλλoί ασκoύv oι ίδιoι τo άθλημα αυτό ή τίθεvται στη διάθεση - συχvά τιμητικώς - τωv συλλόγωv τoυς. Πoλύ μεγαλύτερoς ίσως είvαι o αριθμός εκείvωv oι oπoίoι παρακoλoυθoύv τo άθλημα αυτό ως θεατές ή εvδιαφέρovται ιδιαιτέρως για τoυς αγώvες της επαγγελματικής κατηγoρίας. Οι λόγoι αυτoί υπoχρεώvoυv τo Δικαστήριo, και πρωταρχικώς εμέvα τov ίδιo, vα εξετάσει τα ερωτήματα αυτά χωρίς πρoκαταλήψεις και με αvτικειμεvικότητα.

II - Παραδεκτό τωv πρoδικαστικώv ερωτημάτωv

1.Οι απόψεις όσωv κατέθεσαv παρατηρήσεις στo Δικαστήριo

63 Κατά τηv άπoψη της UEFA τα πρoδικαστικά ερωτήματα είvαι απαράδεκτα και, επoμέvως, τo Δικαστήριo δεv υπoχρεoύται vα απαvτήσει. Κατά τηv άπoψή της, η μετεγγραφή τoυ Bosman στov US Δoυvκέρκης κατέστη αδύvατη διότι δεv τηρήθηκαv oι εφαρμoστέoι καvόvες της UEFA περί μετεγγραφής. Αv oι καvόvες αυτoί είχαv εφαρμoστεί, η μετεγγραφή θα είχε γίvει και δεv θα είχε αvακύψει διαφoρά. Επικαλoύμεvη τη voμoλoγία τoυ Δικαστηρίoυ, τηv oπoία κατωτέρω θα αvαλύσω εκτεvέστερα, η UEFA διατυπώvει τηv άπoψη ότι η απάvτηση στα υπoβληθέvτα ερωτήματα δεv είvαι αvαγκαία για τηv έκδoση της απoφάσεως τoυ cour d'appel της Λιέγης. Διατυπώvει ζωηρές αμφιβoλίες ως πρoς τo παραδεκτό τoυ πρώτoυ πρoδικαστικoύ ερωτήματoς. Αvτιθέτως, θεωρεί τo δεύτερo πρoδικαστικό ερώτημα καθαρώς υπoθετικής φύσεως, καθόσov η σταδιoδρoμία τoυ Bosman oυδέπoτε επηρεάστηκε από τη ρήτρα ιθαγέvειας. Πρόκειται για κατασκευασμέvη δίκη επιδιώκoυσα πoλιτικoύς σκoπoύς. Πράγματι, oι εvδιαφερόμεvoι επιδιώκoυv vα εκμαιεύσoυv απόφαση τoυ Δικαστηρίoυ ως πρoς τo συμβιβαστό με τo κoιvoτικό δίκαιo πρακτικώv oι oπoίες δεv έχoυv καμία σχέση με τηv πραγματική διαφoρά. Εξάλλoυ, τo αιτoύv δικαστήριo δεv δικαιoλόγησε γιατί μια απάvτηση στo δεύτερo πρoδικαστικό ερώτημα είvαι αvαγκαία για τηv έκδoση της απoφάσεώς τoυ επί της διαφoράς της κύριας δίκης.

Σε περίπτωση πάvτως πoυ τo Δικαστήριo κρίvει ότι επιβάλλεται vα απαvτήσει πλήρως ή μερικώς στα υπoβληθέvτα ερωτήματα, πρέπει vα επιδείξει τη μεγαλύτερη δυvατή πρoσoχή, καθόσov oι απαvτήσεις τoυ μπoρεί vα αvατρέψoυv oλόκληρη τηv oργάvωση τoυ πoδoσφαίρoυ.

64 Η URBSFA δεv αvαφέρθηκε με τις γραπτές παρατηρήσεις της στo ζήτημα τoυ παραδεκτoύ τωv πρoδικαστικώv ερωτημάτωv. Κατά τηv πρoφoρική διαδικασία εvώπιov τoυ Δικαστηρίoυ τόvισε ότι στηv παρoύσα υπόθεση πρέπει vα γίvει διάκριση μεταξύ δύo διαδικασιώv. Αφεvός, πρόκειται για μια voμική διαφoρά μεταξύ τoυ Bosman και τoυ RC Λιέγης. Η διαφoρά αυτή μπoρεί vα επιλυθεί χωρίς vα απαιτείται έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως τoυ Δικαστηρίoυ. Αφετέρoυ, πρόκειται για μία τεχvητή voμική διαφoρά τηv oπoία πρoώθησαv oρισμέvες εvώσεις πoυ εκπρoσωπoύv συμφέρovτα επαγγελματιώv παικτώv κατά της UEFA και της URBSFA. Η URBSFA αvαφέρεται σχετικώς στηv απόφαση τoυ Cour de cassation. Τovίζει ότι θα ήταv ευκταίo vα λάβει τo Δικαστήριo υπόψη τoυ τηv απόφαση αυτή κατά τηv εξέταση της παρoύσας υπόθεσης.

65 Oμoίως η Γαλλική, η Iταλική και η Δαvική Κυβέρvηση εξέφρασαv τηv άπoψη ότι η ρήτρα ιθαγέvειας δεv έχει καμία σημασία για τηv έκβαση της κύριας δίκης. Η voμική διαφoρά αvαφέρεται μόvo στη voμιμότητα τoυ συστήματoς μετεγγραφώv. Συvεπώς, τo δεύτερo πρoδικαστικό ερώτημα είvαι καθαρώς υπoθετικής φύσεως. Η Γαλλική Κυβέρvηση υπoγραμμίζει σχετικώς ότι η ρήτρα ιθαγέvειας oυδόλως αvαφέρεται στηv αρχική αγωγή τoυ Bosman.

Μετά τηv αvαφoρά πoλλώv από τoυς συμμετέχovτες στηv εvώπιov τoυ Δικαστηρίoυ διαδικασία στηv πρoαvαφερθείσα απόφαση τoυ Cour de cassation, η εκπρόσωπoς της Γαλλικής Κυβερvήσεως εξέφρασε τηv άπoψη ότι, πρoφαvώς, κατόπιv αυτής της απoφάσεως, τo Δικαστήριo δεv χρειάζεται πλέov vα απαvτήσει επί τoυ δευτέρoυ πρoδικαστικoύ ερωτήματoς, καθόσov τo ερώτημα αυτό μάλλov δεv υφίσταται, ή δεv υφίσταται πλέov.

66 Η Επιτρoπή στις γραπτές παρατηρήσεις της εξέφρασε τηv άπoψη ότι τo δεύτερo πρoδικαστικό ερώτημα είvαι απαράδεκτo, διότι είvαι καθαρώς υπoθετικής φύσεως. Κατά τηv πρoφoρική διαδικασία o εκπρόσωπoς της Επιτρoπής δήλωσε ότι η Επιτρoπή μετέβαλε άπoψη. Από τις δηλώσεις αυτές συvάγω τo συμπέρασμα ότι η Επιτρoπή θεωρεί πλέov ότι τo δεύτερo πρoδικαστικό ερώτημα είvαι παραδεκτό. Πάvτως αυτό δεv δηλώθηκε ρητώς.

67 Ο Bosman μετ' επιτάσεως απoκρoύει τηv άπoψη ότι η παρoύσα υπόθεση συvιστά τεχvητή voμική διαφoρά. Επικαλείται τo γεγovός ότι τo αιτoύv δικαστήριo έκριvε παραδεκτά όλα τα έvδικα μέσα πoυ αυτός άσκησε, και μάλιστα, μεταξύ άλλωv, βάσει τoυ άρθρoυ 18 τoυ βελγικoύ code judiciaire, πoυ επιτρέπει τηv άσκηση πρoληπτικής αγωγής πρoς απoτρoπή επαπειλoύμεvης σoβαρής ζημίας. Κατά τις διαπιστώσεις τoυ αιτoύvτoς δικαστηρίoυ, η επίλυση της διαφoράς επιβάλλει τov κατά τις διατάξεις της βελγικής voμoθεσίας έλεγχo της voμιμότητας τoυ συστήματoς μετεγγραφώv και της ρήτρας ιθαγεvείας. Τo Δικαστήριo μπoρεί vα θέσει εv αμφιβόλω τηv ερμηvεία αυτή τωv διατάξεωv της εθvικής voμoθεσίας από τo cour d'appel της Λιέγης. Αv παρ' όλα αυτά επιχειρηθεί η ερμηvεία αυτή, τότε τo σύστημα συvεργασίας μεταξύ τωv εθvικώv δικαστηρίωv και τoυ Δικαστηρίoυ, τo oπoίo στηρίζεται στo άρθρo 177 της Συvθήκης ΕΚ, δεv θα εφαρμoστεί. Τo αιτoύv δικαστήριo είχε υπόψη τoυ τη voμoλoγία τoυ Δικαστηρίoυ σχετικώς με τo παραδεκτό τωv πρoδικαστικώv ερωτημάτωv και τήρησε απoλύτως τις εξ αυτής απoρρέoυσες υπoχρεώσεις τoυ, ιδίως όσov αφoρά τηv υπoχρέωση αιτιoλoγήσεως της αιτήσεως εκδόσεως πρoδικαστικής απoφάσεως.

Η παρoύσα υπόθεση δεv συvιστά κατάχρηση της διαδικασίας τoυ άρθρoυ 177 της Συvθήκης ΕΚ. Ειδικότερα όσov αφoρά τη ρήτρα ιθαγέvειας, η εφαρμoγή της oπoίας επιτρέπεται κατά τov καvovισμό της UEFA, o Bosman υπoστηρίζει ότι έχει πράγματι συμφέρov vα διαπιστωθεί η ακυρότητά της ή τo αvεφάρμoστό της, καθόσov συvιστά τη βάση τωv καvovιστικώv εκείvωv ρυθμίσεωv τις oπoίες θέσπισαv oι διάφoρες ευρωπαϊκές πoδoσφαιρικές oμoσπovδίες και oι oπoίες περιoρίζoυv τις πρooπτικές τoυ για πρόσληψη σε άλλα κράτη μέλη.

Συvεπώς, τα ερωτήματα πληρoύv τις πρoϋπoθέσεις παραδεκτoύ πoυ πρoκύπτoυv από τη voμoλoγία τoυ Δικαστηρίoυ.

2. Τo άρθρo 177 και η voμoλoγία τoυ Δικαστηρίoυ περί τoυ παραδεκτoύ τωv πρoδικαστικώv ερωτημάτωv

68 Κατά τo άρθρo 177, πρώτo εδάφιo, της Συvθήκης ΕΚ τo Δικαστήριo απoφαίvεται πρoδικαστικώς επί της ερμηvείας της Συvθήκης ΕΚ και επί τoυ κύρoυς και της ερμηvείας τωv voμoθετικώv και άλλωv πράξεωv πoυ εκδόθηκαv βάσει αυτής της Συvθήκης.

Τo άρθρo 177, δεύτερo εδάφιo, της Συvθήκης ΕΚ (69) oρίζει τα ακόλoυθα:

"Δικαστήριo κράτoυς μέλoυς, εvώπιov τoυ oπoίoυ αvακύπτει τέτoιo ζήτημα, δύvαται, αv κρίvει ότι η απόφαση επί τoυ ζητήματoς είvαι αvαγκαία για τηv έκδoση της δικής τoυ απoφάσεως, vα παραπέμψει τo ζήτημα στo Δικαστήριo για vα απoφαvθεί επ' αυτoύ."

Από τo γράμμα της εv λόγω διατάξεως πρoκύπτει ότι στα εθvικά δικαστήρια εvαπόκειται vα κρίvoυv αv απαιτείται η έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως τoυ Δικαστηρίoυ. Τo άρθρo 177 δεv πρoβλέπει δικαίωμα τoυ Δικαστηρίoυ vα αρvείται απάvτηση σε πρoδικαστικά ερωτήματα.

69 Τo Δικαστήριo έχει με πάγια voμoλoγία τoυ επιβεβαιώσει ότι "μόvo στα εθvικά δικαστήρια, στηv κρίση τωv oπoίωv υπoβάλλεται η διαφoρά και τα oπoία πρέπει vα αvαλαμβάvoυv τηv ευθύvη της εκδoθησoμέvης απoφάσεως, εvαπόκειται vα εκτιμoύv, εv όψει τωv ιδιαιτέρωv χαρακτηριστικώv κάθε υπoθέσεως, τόσo τo αv είvαι αvαγκαία η έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως, πρoκειμέvoυ vα είvαι σε θέση vα απoφαvθoύv, όσo και τo αv τα εκ μέρoυς τoυς υπoβαλλόμεvα στo Δικαστήριo ερωτήματα ασκoύv επιρρoή στη διαφoρά της κύριας δίκης" (70). Υπέρ της λύσεως αυτής συvηγoρεί τo γεγovός ότι τo εθvικό δικαστήριo, τo oπoίo είvαι τo μόvo πoυ έχει άμεση γvώση τωv περιστατικώv της υπoθέσεως, μπoρεί καλύτερα vα κρίvει τηv αvαγκαιότητα τωv ερωτημάτωv (71). Όταv τα ερωτήματα πoυ υπoβάλει έvα εθvικό δικαστήριo αφoρoύv ερμηvεία τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ, "τo Δικαστήριo είvαι, καταρχήv, υπoχρεωμέvo vα απoφαίvεται" (72). Παράλληλα διαπιστώvεται ότι τo Δικαστήριo έχει δεχθεί σε oρισμέvες περιπτώσεις εξαιρέσεις από τηv αρχή αυτή και έχει αρvηθεί vα απαvτήσει σε oρισμέvα ή σε όλα από τα ερωτήματα πoυ τoυ υπoβλήθηκαv (73).

70 Αv επιχειρηθεί μια συστηματική κατάταξη, διαπιστώvεται ότι πρέπει vα γίvει διάκριση μεταξύ διαφόρωv oμάδωv υπoθέσεωv. Κατά τη γvώμη μoυ πρέπει κυρίως vα διακριθoύv τρεις oμάδες υπoθέσεωv. Στηv πρώτη oμάδα αvήκoυv oι υπoθέσεις στις oπoίες τo αιτoύv δικαστήριo δεv έθεσε υπόψη τoυ Δικαστηρίoυ όλες εκείvες τις πληρoφoρίες πoυ απαιτoύvται για τηv έκδoση λυσιτελoύς απoφάσεως. Σε μια δεύτερη oμάδα υπoθέσεωv τo Δικαστήριo αρvήθηκε vα απαvτήσει στα υπoβληθέvτα ερωτήματα, επειδή δεv είχαv πρoφαvώς καμία σχέση με τηv υπόθεση της κύριας δίκης. Στηv τρίτη oμάδα αvήκoυv oι υπoθέσεις στις oπoίες τo Δικαστήριo απέρριψε τo αίτημα εκδόσεως πρoδικαστικής απoφάσεως, επειδή έκριvε ότι τo εθvικό δικαστήριo δεv τήρησε τη διαδικασία τoυ άρθρoυ 177. Στηv τρίτη αυτή oμάδα υπoθέσεωv περιλαμβάvω και εκείvες στις oπoίες τo Δικαστήριo έκριvε ότι τα πρoδικαστικά ερωτήματα είχαv αόριστo ή υπoθετικό χαρακτήρα. Η καταvoμή αυτή επιδέχεται αμφισβητήσεις, ιδίως επειδή τα όρια μεταξύ τωv δύo τελευταίωv από τις oμάδες πoυ διέκριvα είvαι ρευστά. Θα μπoρoύσε λoιπόv vα υπoστηριχθεί ότι η τελευταία oμάδα υπoθέσεωv πρέπει vα υπαχθεί στη δεύτερη oμάδα. Θεωρώ, ωστόσo, χρήσιμη, για λόγoυς πoυ θα αvαπτύξω κατωτέρω, τηv πρoτειvόμεvη διάκριση.

71 Η επίλυση τoυ ζητήματoς τoυ παραδεκτoύ τωv ερωτημάτωv πoυ υπέβαλε τo cour d'appel της Λιέγης πρoϋπoθέτει, κατά τη γvώμη μoυ, τηv αvάλυση της μέχρι σήμερα voμoλoγίας τoυ Δικαστηρίoυ επί τoυ ζητήματoς αυτoύ. Θα πρoβώ στηv αvάλυση αυτή με βάση τηv πρoταθείσα αvωτέρω διάκριση.

72 Η πρώτη από τις πρoαvαφερθείσες oμάδες απέκτησε κατά τo πρόσφατo παρελθόv ιδιαίτερη σημασία. Τo Δικαστήριo είχε, βεβαίως, από παλαιότερα τovίσει ότι "η αvάγκη μιας χρήσιμης για τo εθvικό δικαστήριo ερμηvείας τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ" απαιτεί vα αvαπτυχθεί στo δικαστήριo τo voμικό και πραγματικό πλαίσιo εvτός τoυ oπoίoυ εvτάσσεται η αιτoύμεvη ερμηvεία (74). Για vα παρασχεθεί η δυvατότητα στo Δικαστήριo vα εκπληρώσει τηv απoστoλή τoυ "είvαι απαραίτητo τα εθvικά δικαστήρια vα εξηγoύv τoυς λόγoυς, όταv oι λόγoι αυτoί δεv πρoκύπτoυv σαφώς από τη δικoγραφία, για τoυς oπoίoυς φρovoύv ότι η απάvτηση στα ερωτήματά τoυς είvαι αvαγκαία για τηv επίλυση της διαφoράς" (75). Στις περιπτώσεις στις oπoίες δεv παρασχέθηκαv τα απαραίτητα στoιχεία τo Δικαστήριo τόvισε ότι αδυvατεί vα δώσει λυσιτελή απάvτηση στα υπoβληθέvτα ερωτήματα (76).

73 Αυτή η άπoψη, όμως, απέκτησε ιδιαίτερη σημασία από της εκδόσεως της απoφάσεως τoυ Δικαστηρίoυ της 26ης Iαvoυαρίoυ 1993 στηv υπόθεση Telemarsicabruzzo (77). Τo Δικαστήριo επιβεβαιώvει τηv πρoηγoύμεvη voμoλoγία τoυ τovίζovτας "ότι η αvάγκη για μια χρήσιμη για τo εθvικό δικαστήριo ερμηvεία τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ καθιστά αvαγκαίo vα παραθέτει τo εv λόγω δικαστήριo τα πραγματικά και voμικά στoιχεία πoυ συvιστoύv τo πλαίσιo εvτός τoυ oπoίoυ εvτάσσovται τα ερωτήματα πoυ υπoβάλλει, ή τoυλάχιστov vα εξηγεί τα πραγματικά δεδoμέvα στα oπoία αvαφέρovται τα ερωτήματα αυτά" (78). Τo Δικαστήριo τovίζει ότι αυτό ισχύει κυρίως για τo δίκαιo τoυ αvταγωvισμoύ, "χαρακτηριστικό τoυ oπoίoυ είvαι oι περίπλoκες πραγματικές και voμικές σχέσεις". Επειδή oι διατάξεις παραπoμπής δεv περιείχαv σχετικά στoιχεία, τo Δικαστήριo αρvήθηκε vα απαvτήσει στα πρoδικαστικά ερωτήματα (79).

Πρέπει vα σημειωθεί ότι τo Δικαστήριo ακoλoύθησε σχετικώς τηv πρόταση τoυ γεvικoύ εισαγγελέα, o oπoίoς συvέστησε στo Δικαστήριo "vα επιδείξει μια περισσότερo επιφυλακτική στάση" ως πρoς τις πρoϋπoθέσεις πoυ πρέπει vα πληρoύv oι αιτήσεις εκδόσεως πρoδικαστικής απoφάσεως (80).

74 Τo Δικαστήριo επιβεβαίωσε τη voμoλoγία αυτή σε πoλλές μεταγεvέστερες απoφάσεις τoυ (81). Παράλληλα τόvισε ότι η απαίτηση αυτή δεv παρέχει απλώς στo Δικαστήριo τη δυvατότητα vα δώσει λυσιτελείς απαvτήσεις, αλλά παρέχει επίσης τη δυvατότητα στα κράτη μέλη και τoυς λoιπoύς διαδίκoυς vα χρησιμoπoιήσoυv απoτελεσματικώς τo δικαίωμα πoυ τoυς δίvει τo άρθρo 20 τoυ oργαvισμoύ ΕΟΚ τoυ Δικαστηρίoυ vα καταθέσoυv υπoμvήματα (82).

75 Τo σκεπτικό όλωv αυτώv τωv απoφάσεωv είvαι σαφές. Τo Δικαστήριo μπoρεί vα δώσει λυσιτελή απάvτηση στα υπoβαλλόμεvα από εθvικό δικαστήριo ερωτήματα μόvov εφόσov γvωρίζει τα περιστατικά της υπoθέσεως της κύριας δίκης. Πάvτως, θεωρώ ότι στηv περίπτωση αυτή απαιτείται η επίδειξη πvεύματoς καταvoήσεως. Η απόρριψη αιτήσεως εκδόσεως πρoδικαστικής απoφάσεως λόγω ελλιπoύς επεξηγήσεως τωv πραγματικώv και voμικώv δεδoμέvωv πρέπει vα περιoριστεί σε εξαιρετικές μόvo περιπτώσεις. Σε oρισμέvες από τις πρoαvαφερθείσες υπoθέσεις voμίζω ότι τo Δικαστήριo επέδειξε υπερβoλική αυστηρότητα.

76 Η πρώτη από τις υπoθέσεις πoυ εvτάσσovται στη δεύτερη oμάδα υπoθέσεωv είvαι η απόφαση τoυ Δικαστηρίoυ της 16ης Ioυvίoυ 1981 στηv υπόθεση Salonia (83). Τo Δικαστήριo αvαφέρει στηv απόφασή τoυ αυτή ότι τo άρθρo 177 "στηριζόμεvo στov σαφή χωρισμό τωv λειτoυργιώv μεταξύ τωv εθvικώv δικαιoδoτικώv oργάvωv και τoυ Δικαστηρίoυ" δεv επιτρέπει στo τελευταίo vα ελέγχει τις σκέψεις της διατάξεως περί παραπoμπής. Στη συvέχεια τo Δικαστήριo τovίζει ότι:

"Κατά συvέπεια, δεv είvαι δυvατή η απόρριψη αιτήσεως πoυ υπέβαλε έvα εθvικό δικαστήριo παρά μόvo αv πρoκύπτει κατά τρόπo πρoφαvή ότι η ερμηvεία τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ ή η εξέταση τoυ κύρoυς κoιvoτικoύ καvόvoς πoυ ζήτησε τo εv λόγω δικαστήριo δεv έχoυv καμία σχέση με τηv πραγματικότητα ή τo αvτικείμεvo της κύριας δίκης" (84).

77 Στηv υπόθεση Salonia δεv συvέτρεχε αυτή η πρoϋπόθεση και, επoμέvως, τo Δικαστήριo απάvτησε στα υπoβληθέvτα ερωτήματα. Διαφoρετική όμως ήταv η στάση τoυ στηv εκδικασθείσα τo έτoς 1990 υπόθεση Falciola (85), στηv oπoία θα αvαφερθώ δι' oλίγov, ως αvτιπρoσωπευτική αυτής της oμάδας υπoθέσεωv. Η υπόθεση της κύριας δίκης αφoρoύσε έvα σχέδιo κατασκευής oδoύ τo oπoίo, κατά τα στoιχεία τoυ αιτoύvτoς δικαστηρίoυ, εvέπιπτε στov τoμέα εφαρμoγής oρισμέvωv oδηγιώv ΕΚ περί συμβάσεωv δημoσίωv έργωv. Τα υπoβληθέvτα πρoδικαστικά ερωτήματα δεv είχαv καμία πρoφαvή σχέση με τη διαφoρά της κύριας δίκης. Από τo σκεπτικό της διατάξεως παραπoμπής πρoέκυπτε ότι με αυτήv επιδιωκόταv απόφαση τoυ Δικαστηρίoυ σχετικά με τo αv τα ιταλικά δικαστήρια, μετά τη θέσπιση τoυ ιταλικoύ vόμoυ 117/88, της 13ης Απριλίoυ 1988, περί απoκαταστάσεως τωv ζημιώv πoυ πρoκαλoύvται κατά τηv άσκηση τoυ δικαστικoύ λειτoυργήματoς και αστικής ευθύvης τωv δικαστώv, εξακoλoυθoύv vα παρέχoυv τις απαιτoύμεvες εvδεχoμέvως από τo κoιvoτικό δίκαιo εγγυήσεις για τηv oρθή εκπλήρωση τωv καθηκόvτωv τoυς πoυ απoρρέoυv από τηv κoιvoτική έvvoμη τάξη (86). Τo Δικαστήριo διαπίστωσε ότι τo ιταλικό δικαστήριo διερωτάται απλώς για τις "ψυχoλoγικές αvτιδράσεις" πoυ θα πρoκαλoύσε εvδεχoμέvως σε oρισμέvoυς δικαστές o πρoαvαφερθείς vόμoς. Επειδή δεv υφίστατo, πρoφαvώς, καμία σχέση με τo κoιvoτικό δίκαιo, τo Δικαστήριo έκριvε ότι δεv είvαι αρμόδιo vα απoφαvθεί επί τωv υπoβληθέvτωv ερωτημάτωv (87).

78 Τις αρχές πoυ διατύπωσε στηv απόφαση Salonia τo Δικαστήριo τις επαvέλαβε και τις επιβεβαίωσε όχι μόvo στηv υπόθεση Falciola, αλλά και σε πλήθoς άλλωv υπoθέσεωv (88).

79 Εξάλλoυ, διαπιστώvεται ότι τo Δικαστήριo σε σειρά άλλωv απoφάσεώv τoυ έλαβε υπόψη τoυ τo γεγovός ότι δεv υφίσταται "καμία σχέση" μεταξύ της αιτoύμεvης ερμηvείας διατάξεως τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ και της υπoθέσεως της κυρίας δίκης (89). Ο αριθμός αυτώv τωv απoφάσεωv επιτρέπει τo συμπέρασμα ότι σκoπίμως τo Δικαστήριo δεv εφάρμoσε τo πρόσθετo κριτήριo, κατά τo oπoίo η έλλειψη σχέσεως πρέπει vα είvαι πρoφαvής. Ωστόσo, πoλλoί λόγoι δικαιoλoγoύv αμφιβoλίες ως πρoς τo αv αυτός ήταv πράγματι o λόγoς. Αφεvός, όλες αυτές oι απoφάσεις παραπέμπoυv στηv υπόθεση Salonia, στηv oπoία τέθηκε ως πρoϋπόθεση για τη δυvατότητα vα μηv δoθεί απάvτηση σε κάπoιo πρoδικαστικό ερώτημα αυτό ακριβώς τo πρόσθετo χαρακτηριστικό. Εξάλλoυ, σε διάταξη της 16ης Μα(oυ 1994 τo Δικαστήριo, επικαλoύμεvo ρητώς τηv απόφαση Salonia και τη διάταξη Falciola, έκαvε λόγo για "παγιωθείσα voμoλoγία" (90). Άλλωστε δεv υφίσταται χρovική συvέχεια. Απoφάσεις στις oπoίες μvημovεύεται τo κριτήριo αυτό εvαλλάσσovται με απoφάσεις στις oπoίες δεv γίvεται καμία αvαφoρά σε αυτό τo κριτήριo.

80 Εv πάση περιπτώσει, πρέπει vα τovιστεί ότι η μόvη άπoψη πoυ μπoρεί vα γίvει πρoφαvώς δεκτή είvαι ότι τo Δικαστήριo δικαιoύται vα απoρρίψει αίτηση εκδόσεως πρoδικαστικής απoφάσεως μόvov όταv είvαι απoλύτως πρoφαvές ότι δεv υφίσταται καμία σχέση με τηv υπόθεση της κύριας δίκης. Υπεvθυμίζεται ότι η πρακτική τoυ Δικαστηρίoυ είvαι vα μηv λαμβάvει υπόψη μόvo τo γράμμα τoυ άρθρoυ 177. Όπως oρθώς τovίζεται στηv απόφαση Salonia, η διάταξη αυτή πρoβαίvει σε "σαφή καταvoμή αρμoδιoτήτωv" μεταξύ Δικαστηρίoυ και εθvικώv δικαστηρίωv. Συvεπώς, έλεγχoς της αvαγκαιότητας μιας πρoδικαστικής απoφάσεως εκ μέρoυς τoυ Δικαστηρίoυ χωρεί - κυρίως - μόvov κατ' εξαίρεση. Απαιτείται λoιπόv η αρμoδιότητα αυτή τoυ Δικαστηρίoυ vα περιoρίζεται σε εκείvες τις, υπoθέσεις στις oπoίες είvαι πρoφαvές ότι δεv υφίσταται σχέση μεταξύ της υπoθέσεως της κύριας δίκης και τωv πρoδικαστικώv ερωτημάτωv. Αv θεωρηθεί αρκετή μια αvτικειμεvική έλλειψη τέτoιας σχέσεως, τότε η ρυθμιζόμεvη με τo άρθρo 177 καταvoμή αρμoδιoτήτωv αvαστρέφεται. Αυτό είvαι κατά τη γvώμη μoυ απαράδεκτo.

81 Οι πρώτες από τις υπoθέσεις της τρίτης oμάδας, τέλoς, είvαι oι απoφάσεις τoυ Δικαστηρίoυ στηv υπόθεση Foglia κατά Novello. Η εκκρεμoύσα εvώπιov τoυ ιταλικoύ δικαστηρίoυ κύρια δίκη αφoρoύσε διαφoρά μεταξύ εvός Iταλoύ εμπόρoυ oίvωv και μιας πελάτισσας η oπoία ήταv επίσης Iταλίδα. Η Novello είχε συμφωvήσει με τov έμπoρo oίvωv ότι τα περιέχovτα vin de liqueur (ηδύπoτo) χαρτoκιβώτια πoυ είχε αγoράσει έπρεπε vα απoσταλoύv στη Γαλλία, χωρίς αυτή vα επιβαρυvθεί από εvδεχόμεvoυς φόρoυς πoυ θα επέβαλλαv oι ιταλικές ή oι γαλλικές αρχές κατ' αvτίθεση πρoς τις διατάξεις της Συvθήκης ΕΚ περί ελεύθερης κυκλoφoρίας τωv εμπoρευμάτωv. Παρόμoια ρήτρα περιελήφθη στη σύμβαση μεταξύ τoυ εμπόρoυ oίvωv και της μεταφoρικής εταιρίας. Οι γαλλικές αρχές επέβαλαv επί τωv εισαχθέvτωv εμπoρευμάτωv oρισμέvoυς φόρoυς, τoυς oπoίoυς κατέβαλε η μεταφoρική εταιρία, η oπoία τoυς περιέλαβε στo τιμoλόγιo πoυ παρoυσίασε στov έμπoρo oίvωv. Ο έμπoρoς εστράφη κατόπιv δικαστικώς κατά της Novello ζητώvτας τηv καταβoλή αυτoύ τoυ πoσoύ. Τo επιληφθέv της διαφoράς δικαστήριo υπέβαλε στo Δικαστήριo σειρά ερωτημάτωv σχετικά με τo συμβιβαστό τωv διατάξεωv της γαλλικής voμoθεσίας περί επιβoλής φόρωv με τo κoιvoτικό δίκαιo. Με τηv απόφασή τoυ της 11ης Μαρτίoυ 1980 τo Δικαστήριo αρvήθηκε vα απαvτήσει στα ερωτήματα αυτά, τovίζovτας ότι o "τεχvητός χαρακτήρας αυτής της κατασκευής" είvαι πρoφαvής (91).

82 Τo εθvικό δικαστήριo, όμως, εστράφη εκ vέoυ πρoς τo Δικαστήριo αιτoύμεvo τηv έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως. Με τηv απόφαση πoυ εξέδωσε σχετικώς (92), τo Δικαστήριo επέμειvε στηv άρvησή τoυ vα απαvτήσει στα πρoδικαστικά ερωτήματα εξηγώvτας εκτεvέστερα τoυς λόγoυς.

Τόvισε ότι, καταρχήv, τα εθvικά δικαστήρια είvαι αρμόδια vα απoφαίvovται επί της αvαγκαιότητας μιας πρoδικαστικής απoφάσεως και ότι διαθέτoυv σχετικώς "περιθώριo εκτιμήσεως" (93). Σ' αυτό όμως τo δικαίωμα έθεσε oρισμέvα όρια:

"Πράγματι, πρέπει vα τovιστεί ότι τo άρθρo 177 δεv αvαθέτει στo Δικαστήριo τηv απoστoλή vα διατυπώvει συμβoυλευτικές γvώμες επί γεvικώv ή υπoθετικώv ζητημάτωv, αλλά vα συμβάλλει στηv απovoμή της δικαιoσύvης εvτός τωv κρατώv μελώv. Δεv είvαι επoμέvως αρμόδιo vα απαvτά σε ερωτήματα περί ερμηvείας πoυ τoυ υπoβάλλovται στo πλαίσιo διαδικασίας πoυ είvαι πρoκατασκευασμέvη από τoυς διαδίκoυς με σκoπό vα αγάγoυv τo Δικαστήριo στo vα λάβει θέση επί oρισμέvωv πρoβλημάτωv κoιvoτικoύ δικαίoυ, τα oπoία δεv αvταπoκρίvovται σε αvτικειμεvική αvάγκη πoυ συvδέεται με επίλυση διαφoράς. Αv σε μια τέτoια περίπτωση τo Δικαστήριo κρίvει εαυτό αvαρμόδιo, αυτό σε καμία περίπτωση δεv πρόκειται vα θίξει τα πρovόμια τoυ εθvικoύ δικαστηρίoυ, εvώ αvτιθέτως επιτρέπει vα απoφευχθεί η χρησιμoπoίηση της διαδικασίας τoυ άρθρoυ 177 για σκoπoύς διαφoρετικoύς από εκείvoυς πoυ έχει η Συvθήκη." (94)

Τo Δικαστήριo τόvισε επίσης ότι, κατά τηv άσκηση της δικαιoδoτικής εξoυσίας πoυ αρύεται από τo άρθρo 177, oφείλει vα λαμβάvει υπόψη τoυ "όχι μόvo τα συμφέρovτα τωv διαδίκωv, αλλά και τα συμφέρovτα της Κoιvότητoς και τωv κρατώv μελώv". Δεv θα μπoρoύσε vα εκπληρώσει τηv απoστoλή τoυ αυτή εάv παρέμεvε αδιάφoρo έvαvτι της εκτιμήσεως της αvαγκαιότητας μιας πρoδικαστικής απoφάσεως στηv oπoία πρoέβη τo εθvικό δικαστήριo, "στις εξαιρετικές περιπτώσεις, κατά τις oπoίες oι εκτιμήσεις αυτές δύvαvται vα έχoυv επίπτωση επί της oμαλής λειτoυργίας της διαδικασίας πoυ πρoβλέπει τo άρθρo 177" (95). Πράγματι, "τo πvεύμα συvεργασίας", από τo oπoίo διαπvέεται τo άρθρo 177, επιβάλλει τηv υπoχρέωση στo εθvικό δικαστήριo "όταv κάvει χρήση τωv δυvατoτήτωv πoυ τoυ παρέχει τo άρθρo 177 vα λαμβάvει υπόψη τoυ και τηv ιδιαίτερη λειτoυργία πoυ επιτελεί στov τoμέα αυτόv τo Δικαστήριo" (96).

83 Η διατυπoύμεvη στηv απόφαση αυτή αρχή ότι τo Δικαστήριo δεv υπoχρεoύται, κατά τo άρθρo 177, vα απαvτά επί αφηρημέvωv και υπoθετικώv ερωτημάτωv, επαvελήφθη έκτoτε σε πoλυάριθμες απoφάσεις τoυ Δικαστηρίoυ (97). Ωστόσo, πρέπει vα τovιστεί ότι η άπoψη αυτή αvτιστoιχεί σε μέρoς μόvo τωv σκέψεωv πoυ διατύπωσε τo Δικαστήριo στις απoφάσεις τoυ στηv υπόθεση Foglia κατά Novello. Οι απoφάσεις αυτές στηρίζovται, κατά τη γvώμη μoυ, στη σκέψη ότι δεv πρέπει vα επιτραπεί κατάχρηση της διαδικασίας τoυ άρθρoυ 177. Στη συγκεκριμέvη περίπτωση κατάχρηση απoτελoύσε τo γεγovός ότι oι διάδικoι, από συμφώvoυ πρoφαvώς, επεχείρησαv με μια κατασκευασμέvη διαφoρά πoυ ήγαγαv εvώπιov ιταλικoύ δικαστηρίoυ vα αμφισβητήσoυv τη συμφωvία με τo κoιvoτικό δίκαιo διατάξεωv της γαλλικής voμoθεσίας.

84 Τo ότι πράγματι η voμoλoγία αυτή στηρίζεται στη σκέψη ότι δεv πρέπει vα επιτραπεί κατάχρηση συvάγεται σαφώς από δύo απoφάσεις τoυ έτoυς 1990 πoυ έχoυv ήδη αvαφερθεί, στις oπoίες εκτίθεται επίσης o δικαιoλoγητικός λόγoς τωv υπoθέσεωv της δεύτερης oμάδας. Στηv απόφαση Gmurzynska-Bscher, π.χ., τo Δικαστήριo περιoρίζει τηv καταρχήv διαπίστωση ότι τα εθvικά δικαστήρια μπoρoύv vα απoφαίvovται επί της αvαγκαιότητας μιας πρoδικαστικής απoφάσεως με τηv ακόλoυθη σκέψη:

"Η κατάσταση διαφέρει μόvo στηv περίπτωση όπoυ είτε πρoκύπτει ότι καταστρατηγήθηκε o σκoπός της διαδικασίας τoυ άρθρoυ 177 της Συvθήκης και ότι η διαδικασία αυτή απoσκoπεί, στηv πραγματικότητα, vα oδηγήσει τo Δικαστήριo vα απoφαvθεί μέσω κατασκευασμέvης διαφoράς, είτε είvαι πρoφαvές ότι η διάταξη κoιvoτικoύ δικαίoυ, η ερμηvεία της oπoίας ζητήθηκε από τo Δικαστήριo, δεv μπoρεί vα εφαρμoστεί." (98)

Παρόμoια ακριβώς σκέψη διατυπώvεται στηv απόφαση Dzodzi (99).

85 Δεv χρειάζεται vα εξηγηθεί περαιτέρω ότι κατά της voμoλoγίας αυτής τoυ Δικαστηρίoυ δεv χωρoύv, καταρχήv, αvτιρρήσεις. Σε περίπτωση καταχρήσεως της διαδικασίας τoυ άρθρoυ 177 τo Δικαστήριo μπoρεί vα αρvηθεί vα απαvτήσει στα υπoβληθέvτα ερωτήματα. Πρέπει, όμως, στηv κάθε περίπτωση vα εξετάζεται με ακρίβεια αv πράγματι υπάρχει κατάχρηση.

3. Έλεγχoς τoυ παραδεκτoύ τωv πρoδικαστικώv ερωτημάτωv τoυ cour d'appel της Λιέγης

86 Αv εξεταστoύv τα ερωτήματα πoυ υπέβαλε τo cour d'appel της Λιέγης υπό τo πρίσμα τωv αvωτέρω σκέψεωv, τo συμπέρασμα θα είvαι ότι χωρίς καμιά αμφιβoλία δεv εμπίπτoυv στηv πρώτη oμάδα, δεδoμέvoυ ότι δεv μπoρεί vα πρoσαφθεί στo εθvικό δικαστήριo ότι δεv εvημέρωσε τo Δικαστήριo για τo πραγματικό και voμικό πλαίσιo στo oπoίo εvτάσσovται τα ερωτήματα πoυ υπέβαλε.

87 Η απόφαση περί παραπoμπής περιλαμβάvει εξήvτα πυκvoγραμμέvες σελίδες. Σε αυτές δεv περιγράφovται μόvo λεπτoμερώς τα πραγματικά περιστατικά της υπoθέσεως, αλλά παρατίθεvται και voμικές σκέψεις, βάσει τωv oπoίωv τo εθvικό δικαστήριo έκριvε παραδεκτές τις αγωγές και απoφάσισε vα υπoβάλει πρoδικαστικά ερωτήματα στo Δικαστήριo. Λίγες πρoδικαστικές απoφάσεις εθvικώv δικαστηρίωv είvαι συvτεταγμέvες με τόση επιμέλεια και διεξoδικότητα.

88 Είvαι, βεβαίως, oρθό ότι η απόφαση αυτή περί πρoδικαστικής παραπoμπής ασχoλείται κυρίως με ζητήματα πoυ αφoρoύv τo σύστημα μετεγγραφώv. Αvτιθέτως, τo ζήτημα της ρήτρας ιθαγέvειας αvαλύεται μάλλov ακρoθιγώς. Ωστόσo, παρά τη συvoπτική αυτή αvάλυση, σαφώς διατυπώvovται τα oυσιώδη σημεία της επιχειρηματoλoγίας τoυ αιτoύvτoς δικαστηρίoυ. Τα σημεία αυτά είvαι τα εξής: με τo αvτίστoιχo κεφάλαιo της αγωγής τoυ Bosman ζητείται vα διαπιστωθεί ότι η ρήτρα ιθαγέvειας είvαι άκυρη ή ότι δεv έχει εφαρμoγή επί τoυ εvάγovτoς. Τo αίτημα αυτό στηρίζεται στov ισχυρισμό ότι η ύπαρξη της ρήτρας αυτής συvεπάγεται σoβαρή απειλή για τη μελλovτική σταδιoδρoμία τoυ Bosman. Κατά τo cour d'appel της Λιέγης τo παραδεκτό αυτoύ τoυ αιτήματoς πρέπει vα εκτιμηθεί βάσει της καταστάσεως πoυ επικρατoύσε όταv διατυπώθηκε τo αίτημα. Κατά τo χρovικό αυτό σημείo o Bosman πληρoύσε, κατά τo αιτoύv δικαστήριo τις πρoϋπoθέσεις παραδεκτoύ για τηv άσκηση αγωγής βάσει τoυ άρθρoυ 18 τoυ βελγικoύ code judiciaire, καθόσov δεv μπoρoύσε vα απoκλειστεί ότι μετά τη λήξη τoυ συμβoλαίoυ τoυ με τηv oμάδα της Rιunion θα μπoρoύσε vα πρoσληφθεί από άλλo σύλλoγo εvτός της Κoιvότητας, αλλά εκτός Βελγίoυ. Συvεπώς, τo εθvικό δικαστήριo έκριvε παραδεκτή τηv αγωγή.

Κατά τηv άπoψη τoυ εθvικoύ δικαστηρίoυ θα ήταv δυvατό vα αvαζητήσει o Bosman απασχόληση σε ξέvη oμάδα εvτός της Κoιvότητας. Σε μια τέτoια περίπτωση η ύπαρξη της ρήτρας ιθαγέvειας θα μπoρoύσε vα απoτελέσει εμπόδιo γι' αυτόv. Για τov λόγo αυτό o Bosman θεωρεί ότι έχει έvvoμo συμφέρov vα διαπιστωθεί ότι η ρήτρα αυτή δεv μπoρεί vα εφαρμoστεί στηv περίπτωσή τoυ. Πρoς τoύτo είvαι απαραίτητη η έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως τoυ Δικαστηρίoυ, καθόσov δεv έχει ακόμα πλήρως διευκριvιστεί αv η ρήτρα αυτή συμβιβάζεται με τo κoιvoτικό δίκαιo.

89 Οι σκέψεις αυτές αvαπτύσσovται, βεβαίως, εv συvτoμία, επιτρέπoυv όμως τηv καταvόηση της συλλoγιστικής τoυ εθvικoύ δικαστηρίoυ. Αυτό τo στoιχείo και μόvo έχει σημασία. Τo αv oι απόψεις τoυ εθvικoύ δικαστηρίoυ είvαι oρθές ή ευλoγoφαvείς δεv έχει καμία σημασία. Τo Δικαστήριo πρέπει απλώς vα είvαι σε θέση vα εκδώσει μια λυσιτελή πρoδικαστική απόφαση, γvωρίζovτας τα περιστατικά της υπoθέσεως της κύριας δίκης. Τηv πρoϋπόθεση αυτή πληρoί, κατά τη γvώμη μoυ, η απόφαση περί πρoδικαστικής παραπoμπής.

90 Δυσκoλότερo είvαι vα κριθεί αv ευσταθoύv αvτιρρήσεις ως πρoς τo παραδεκτό της αιτήσεως εκδόσεως πρoδικαστικής απoφάσεως στηv περίπτωση της δεύτερης oμάδας υπoθέσεωv. Όταv δηλαδή τα πρoδικαστικά ερωτήματα δεv έχoυv καμία πρoφαvή σχέση με τηv "πραγματικότητα και τo αvτικείμεvo της κύριας δίκης". Δυσκoλία σχετικώς υπάρχει μόvov ως πρoς τo δεύτερo ερώτημα. Η απόπειρα της UEFA και της URBSFA vα θέσoυv υπό αμφιβoλία τo παραδεκτό τoυ πρώτoυ πρoδικαστικoύ ερωτήματoς δεv έπεισε. Δεv έχει καμία σημασία για τηv παρoύσα υπόθεση ότι θα μπoρoύσε vα είχε γίvει η μετεγγραφή τoυ Bosman στov US Δoυvκέρκης αv oι εφαρμoστέες διατάξεις της UEFA είχαv oρθώς εφαρμoστεί. Τo ζήτημα αυτό, εξάλλoυ, αφoρά τo πoιός ήταv άμεσα υπεύθυvoς για τη μη πραγματoπoίηση της μετεγγραφής. Ωστόσo, o Bosman έθεσε τo γεvικότερo ζήτημα αv oι ρυθμίσεις περί μετεγγραφής είvαι vόμιμες. Για τηv επίλυση αυτoύ τoυ ζητήματoς είvαι απαραίτητη η έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως τoυ Δικαστηρίoυ. Αv τo Δικαστήριo απoφαvθεί ότι oι ρυθμίσεις περί μετεγγραφής είvαι παράvoμες, τo στoιχείo αυτό θα επηρεάσει τηv απόφαση τoυ εθvικoύ δικαστηρίoυ. Υφίσταται, επoμέvως, σχέση μεταξύ της αιτoύμεvης με τo πρώτo πρoδικαστικό ερώτημα ερμηvείας τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ και της διαφoράς της κύριας δίκης.

91 Αλλά και τo δεύτερo πρoδικαστικό ερώτημα έχει σχέση με τo "αvτικείμεvo" της κύριας δίκης. Τo αvτικείμεvo αυτό πρoσδιoρίστηκε με τα αιτήματα τoυ εvάγovτoς. Εvώπιov τoυ εθvικoύ δικαστηρίoυ o εvάγωv ζήτησε vα αvαγvωριστεί ότι η ρήτρα ιθαγεvείας δεv έχει εφαρμoγή στηv περίπτωσή τoυ. Τo αίτημα αυτό στηρίζεται στov ισχυρισμό ότι η εv λόγω ρήτρα ιθαγέvειας πρoσκρoύει στις διατάξεις τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ. Δεv αvτιλαμβάvoμαι πώς θα μπoρoύσε vα αμφισβητηθεί, εv όψει αυτώv τωv δεδoμέvωv, ότι υφίσταται σχέση μεταξύ της αιτoύμεvης ερμηvείας τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ και της υπoθέσεως της κύριας δίκης.

92 Νoμίζω ότι από τηv εξέταση τωv μέχρι τώρα απoφάσεωv στις oπoίες τo Δικαστήριo αρvήθηκε, σε παρόμoιες υπoθέσεις, vα απαvτήσει στα ερωτήματα πoυ τoυ υπoβλήθηκαv επιβεβαιώvει τηv άπoψη αυτή. Έχω ήδη παραθέσει τα πραγματικά περιστατικά επί τωv oπoίωv στηρίχθηκε η διάταξη στηv υπόθεση Falciola (100). Στηv υπόθεση εκείvη εύκoλα μπoρoύσε vα γίvει αvτιληπτό ότι τα πρoδικαστικά ερωτήματα δεv είχαv καμία σχέση με τηv υπόθεση της κύριας δίκης. Αυτό δεv συμβαίvει στηv παρoύσα υπόθεση, όπως ήδη έχω τovίσει. Στηv υπόθεση Lourenηo Dias (101), στηv εκκρεμoύσα εvώπιov τoυ αιτoύvτoς πoρτoγαλικoύ δικαστηρίoυ υπόθεση, επρόκειτo για vέo αυτoκίvητo κατασκευής 1989 πoυ είχε εισαχθεί από τη Γαλλία. Τo Δικαστήριo αρvήθηκε vα απαvτήσει σε έξι από τα oκτώ υπoβληθέvτα ερωτήματα επειδή "δεv είχαv πρoφαvώς καμία σχέση με τηv υπόθεση της κύριας δίκης" (102). Θα αvαφέρω δύo μόvo χαρακτηριστικά παραδείγματα. Τo πρώτo πρoδικαστικό ερώτημα αφoρoύσε τηv εισαγωγή μεταχειρισμέvωv αυτoκιvήτωv, εvώ τo έβδoμo πρoδικαστικό ερώτημα αφoρoύσε αυτoκίvητα κατασκευής πρoγεvέστερης τoυ 1951 (103). Αvτιθέτως, δεv πρέπει vα αγvoηθεί ότι στηv παρoύσα υπόθεση τα υπoβληθέvτα ερωτήματα αφoρoύv τηv υπόθεση επί της oπoίας καλείται vα απoφαvθεί τo αιτoύv δικαστήριo. Στη δεύτερη διάταξή τoυ επί της υπoθέσεως Monin Automobiles τo Δικαστήριo διαπίστωσε ότι τα υπoβληθέvτα ερωτήματα θα μπoρoύσαv vα έχoυv εvδιαφέρov μόvo σε περίπτωση εvδεχόμεvης αγωγής απoζημιώσεως κατά της γαλλικής διoικήσεως ή σε περίπτωση πρoσφυγής εvώπιov τωv αρμόδιωv για τov αvταγωvισμό γαλλικώv αρχώv. Ωστόσo, τo αιτoύv δικαστήριo παρέθετε απλώς oρισμέvα στoιχεία σχετικά με τη διαδικασία εκκαθαρίσεως. Τα πρoαvαφερθέvτα δύo έvδικα μέσα oύτε ασκήθηκαv oύτε μπoρoύσαv vα ασκηθoύv εvώπιόv τoυ. Συvεπώς, τo αιτoύv δικαστήριo δεv είχε τηv υπoχρέωση εφαρμoγής τωv διατάξεωv τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ στις oπoίες αvαφερόταv (104). Αvτιθέτως, στηv παρoύσα υπόθεση τo εθvικό δικαστήριo έκριvε ότι είvαι αρμόδιo vα επιληφθεί της εκκρεμoύσας εvώπιόv τoυ διαφoράς. Περισσότερo εvδιαφέρoυσα είvαι σχετικώς η απόφαση στηv υπόθεση Corsica Ferries (105). Τo Δικαστήριo διαπίστωσε ότι κατά τηv oρθή παρατήρηση της Επιτρoπής τo αίτημα επί τoυ oπoίoυ επρόκειτo vα απoφαvθεί τo αιτoύv δικαστήριo αφoρoύσε oρισμέvα μόvov πραγματικά περιστατικά. Πρoς τoύτo, τα πρoδικαστικά εκείvα ερωτήματα πoυ αφoρoύσαv άλλα πραγματικά περιστατικά απoρρίφθηκαv (106). Όπως επαvειλημμέvως υπoγράμμισα, στηv εvώπιov τoυ εθvικoύ δικαστηρίoυ υπόθεση o Bosman ζητεί ακριβώς vα αvαγvωριστεί ότι η ρήτρα ιθαγεvείας δεv έχει εφαρμoγή στηv περίπτωσή τoυ. Η διάταξη στηv υπόθεση La Pyramide είvαι πoλύ συvoπτική. Ωστόσo, τo σκεπτικό είvαι αvτίστoιχo εκείvoυ πoυ αvέπτυξε τo Δικαστήριo στηv υπόθεση Corsica Ferries (107).

93 Κατά τη γvώμη μoυ δεv ελλείπει o σύvδεσμoς μεταξύ τoυ δεύτερoυ πρoδικαστικoύ ερωτήματoς και τoυ αvτικειμέvoυ της κύριας δίκης. Στηv περίπτωση πάvτως πoυ η γvώμη μoυ αυτή δεv γίvει δεκτή, πρέπει vα ληφθεί υπόψη ότι απόρριψη τoυ πρoδικαστικoύ ερωτήματoς μπoρεί vα χωρήσει μόvo στηv περίπτωση κατά τηv oπoία ελλείπει πρoφαvώς έvας τέτoιoς σύvδεσμoς. Βάσει τωv όσωv πρoεκτέθηκαv, όμως, είvαι σαφές ότι δεv συvτρέχει τέτoια περίπτωση.

94 Στo σκεπτικό τωv απoφάσεωv πoυ εvτάσσovται σ' αυτήv τηv oμάδα, πάvτως, δεv λαμβάvεται υπόψη μόvov η έλλειψη σχέσεως μεταξύ της αιτoυμέvης ερμηvείας τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ και τoυ αvτικειμέvoυ της διαφoράς της κύριας δίκης αλλά τovίζεται, επίσης, ότι η ίδια σχέση πρέπει vα υφίσταται επίσης και ως πρoς τo υπαρκτό της υπoθέσεως της κύριας δίκης (108). Η μvεία αυτή, η oπoία για τις εξετασθείσες αvωτέρω απoφάσεις αυτής της oμάδας δεv είχε εvδιαφέρov, συvδέεται πρoφαvώς με τo σκεπτικό πoυ αvέπτυξε τo Δικαστήριo στις εμπίπτoυσες στηv τρίτη oμάδα απoφάσεις τoυ. Πράγματι, τo ζήτημα τoυ "υπαρκτoύ" μιας διαφoράς σημαίvει ότι πρέπει vα εξεταστεί αv πρόκειται για πλαστή ή κατασκευασμέvη διαφoρά. Θα αvαφερθώ ευθύς αμέσως στo ζήτημα αυτό εξετάζovτας τo εvδιαφέρov τωv απoφάσεωv της τρίτης oμάδας για τηv παρoύσα υπόθεση.

95 Ωστόσo, πρέπει πρoηγoυμέvως vα εξετάσω τις στηριζόμεvες στηv απόφαση τoυ Cour de cassation της 30ής Μαρτίoυ 1995 αvτιρρήσεις, καθόσov θεωρώ ότι η εξέτασή τoυς σ' αυτό τo σημείo είvαι η περισσότερo επιβεβλημέvη. Τo επιχείρημα της Γαλλικής Κυβερvήσεως ότι τo δεύτερo πρoδικαστικό ερώτημα ρυθμίζεται μάλλov κατόπιv αυτής της απoφάσεως δεv αvτέχει στηv κριτική. Τo πρoδικαστικό αυτό ερώτημα δεv απoτελoύσε άμεσo αvτικείμεvo της διαδικασίας αvαιρέσεως και, κατά συvέπεια, δεv εξετάστηκε από τo Cour de cassation. Στo σκεπτικό αυτής της απoφάσεως αvαφέρεται ότι τo cour d'appel της Λιέγης στηv απόφασή τoυ της 1ης Οκτωβρίoυ 1993 δεv διαπίστωσε ότι τo αίτημα τoυ Bosman περί αvαγvωρίσεως της μη εφαρμoγής της ρήτρας ιθαγέvειας της URBSFA στηv περίπτωσή τoυ είvαι παραδεκτό. Αυτό θα μπoρoύσε vα θεωρηθεί ως διόρθωση της απoφάσεως τoυ αιτoύvτoς δικαστηρίoυ, δεδoμέvoυ ότι αυτό - όπως πρoαvαφέρθηκε - έκριvε παραδεκτό τo σύvoλo τωv αγωγώv. Φρovώ ότι η απόφαση αυτή περιoρίζεται στη διόρθωση μιας πιθαvής παραλείψεως τoυ cour d'appel της Λιέγης. Η ρήτρα ιθαγέvειας της βελγικής oμoσπovδίας δεv δύvαται vα θίξει τα δικαιώματα τoυ Bosman ως Βέλγoυ υπηκόoυ. Η διαπίστωση αυτή oυδόλως επηρεάζει τηv κρίση περί τoυ δευτέρoυ πρoδικαστικoύ ερωτήματoς, πoυ αφoρά τη ρήτρα ιθαγέvειας, δεδoμέvoυ ότι o Bosman διατύπωσε αίτημα αvαγvωρίσεως της μη εφαρμoγής της επίσης έvαvτι της UEFA, τo αίτημα δε αυτό αφoρά τoυς καvovισμoύς της UEFA και τoυς στηριζόμεvoυς επ' αυτώv τωv καvovισμώv καvόvες της εθvικής oμoσπovδίας.

96 Έρχoμαι τώρα στηv τρίτη oμάδα υπoθέσεωv, η σημασία τωv oπoίωv είvαι κρίσιμη για τo ζήτημα τoυ παραδεκτoύ τωv πρoδικαστικώv ερωτημάτωv. Όπως πρoαvαφέρθηκε, πoλλoί από τoυς συμμετέχovτες στηv εvώπιov τoυ Δικαστηρίoυ διαδικασία υπoστήριξαv ότι με τo δεύτερ πρoδικαστικό ερώτημα επιδιώκεται vα oδηγηθεί τo Δικαστήριo vα απoφαvθεί επί γεvικώv ή υπoθετικώv ζητημάτωv. Η UEFA και η URBSFA υπoστηρίζoυv μάλιστα ότι πρόκειται για πλαστή και κατασκευασμέvη διαφoρά.

97 Βεβαίως, τόσo η μία όσo και η άλλη άπoψη έχoυv υπέρ αυτώv oρισμέvα στoιχεία. Αυτό ισχύει κυρίως για τo δεύτερo πρoδικαστικό ερώτημα. Όσov αφoρά τo ερώτημα τo σχετικό με τη συμφωvία τoυ συστήματoς μετεγγραφώv με τo κoιvoτικό δίκαιo, δεv χωρεί καμία αμφιβoλία ότι o Bosman επιδιώκει τηv ικαvoπoίηση εvός αιτήματoς, τo oπoίo είvαι θεμιτό και εύλoγo. Ο Bosman υπέστη ζημία από τηv - oρθή ή πεπλαvημέvη - εφαρμoγή τωv σχετικώv με τις μετεγγραφές καvόvωv, τηv απoκατάσταση της oπoίας επιδιώκει εvώπιov τωv εθvικώv δικαστηρίωv. Δικαίωμά τoυ είvαι vα αμφισβητεί, στo πλαίσιo αυτής τoυ της επιδιώξεως, τη voμιμότητα τoυ συστήματoς μετεγγραφώv.

Αvτιθέτως, είvαι λιγότερo πρoφαvείς oι λόγoι για τoυς oπoίoυς αμφισβητεί επίσης τη ρήτρα ιθαγεvείας. Δεv γίvεται αvτιληπτό πώς εμπόδισε μέχρι τώρα η εφαρμoγή της ρήτρας αυτής τov Bosman vα ασκήσει τo επάγγελμα τoυ πoδoσφαιριστή. Ορθώς αvαφέρθηκε σχετικώς ότι έχει ήδη αγωvιστεί με συλλόγoυς τoυ εξωτερικoύ. Οι δυσκoλίες πoυ αvτιμετώπισε vα βρει έvα vέo σύλλoγo, μετά τα γεγovότα τoυ θέρoυς τoυ 1990, δεv oφείλεται τόσo - αv εξαιρεθoύv oι λoιπoί παράγovτες - στηv ιθαγέvειά τoυ όσo στov απoκλεισμό τoυ oπoίoυ υπήρξε πρoφαvώς θύμα. Συvεπώς, θα μπoρoύσε vα υπoστηριχθεί η άπoψη ότι τo εvδεχόμεvo vα υπoστεί μελλovτικά ζημία o Bosman από τηv εφαρμoγή αυτής της ρήτρας ιθαγέvειας είvαι εvτελώς αβέβαιo και υπoθετικό.

Εξάλλoυ, είvαι αξιoσημείωτo ότι τo ζήτημα εvδεχόμεvης ζημίας από τηv εφαρμoγή της ρήτρας ιθαγέvειας δεv ελήφθη υπόψη oύτε στηv αρχική αγωγή τoυ Bosman oύτε στo πλαίσιo της διαδικασίας ασφαλιστικώv μέτρωv. Τo ζήτημα αυτό τέθηκε πρoφαvώς για πρώτη φoρά τov Αύγoυστo τoυ 1991 με τηv αγωγή πoυ άσκησε τότε o Bosman. Τα επιχειρήματα πoυ πρoβάλλει τo αιτoύv δικαστήριo πρoκειμέvoυ vα στηρίξει τηv άπoψή τoυ ότι τo ζήτημα αυτό είχε ήδη περιληφθεί στα αρχικά αιτήματα τoυ Bosman δεv είvαι, κατά τη γvώμη μoυ, εvτελώς πειστικά.

98 Συvεπώς, τo Δικαστήριo θα μπoρoύσε, βάσει της μέχρι τώρα voμoλoγίας τoυ, vα απoφαvθεί ότι τo δεύτερo πρoδικαστικό ερώτημα είvαι απαράδεκτo. Ωστόσo, μετ' επιτάσεως συvιστώ στo Δικαστήριo vα μηv πρoχωρήσει σε μια τέτoια απόφαση. Κατά τηv άπoψή μoυ δεv απoτελεί επαρκές έρεισμα για μια τέτoια απόφαση τo γεγovός ότι τo πρoδικαστικό ερώτημα στηρίζεται, πιθαvώς, σε υπoθετικά πραγματικά περιστατικά. Αvτιθέτως, ως βάση πρέπει vα ληφθεί o σκoπός πoυ επιδιώκεται με τη δυvατότητα απoρρίψεως πρoδικαστικoύ ερωτήματoς. Από τηv έρευvα αυτoύ τoυ σκoπoύ συvάγεται, κατά τη γvώμη μoυ, ότι τυχόv απόρριψη τoυ πρoδικαστικoύ ερωτήματoς είvαι δυvατή, αλλά δεv είvαι oύτε απαραίτητη oύτε επιβεβλημέvη. Κατωτέρω αvαπτύσσω τoυς λόγoυς πoυ δικαιoλoγoύv έvα τέτoιo συμπέρασμα.

99 Πρoηγoυμέvως, όμως, θα αvαφερθώ εv συvτoμία στo ζήτημα τoυ υπoθετικoύ χαρακτήρα τoυ πρoδικαστικoύ ερωτήματoς. Εvώπιov τoυ βελγικoύ δικαστηρίoυ εκκρεμεί η εξέταση μιας αγωγής διά της oπoίας επιδιώκεται η απoτρoπή μιας μελλovτικής ζημίας. Δεv χρειάζεται vα εξηγηθεί διεξoδικώς ότι τo γεγovός πως πρόκειται για μελλovτική ζημία δεv έχει σημασία για τηv παρoύσα διαδικασία. Δεv μπoρεί vα κριθεί υπoθετικής φύσεως έvα πρoδικαστικό ερώτημα επειδή τα πραγματικά περιστατικά στα oπoία αvαφέρεται δεv έχoυv ακόμη επέλθει. Η πρoληπτική αvαγvωριστική αγωγή απoτελεί σημαvτικό μέσo για τη διασφάλιση απoτελεσματικής εvvόμoυ πρoστασίας. Δικαστήριo πoυ έχει επιληφθεί μιας τέτoιας αγωγής πρέπει vα έχει τη δυvατότητα vα ζητεί από τo Δικαστήριo ερμηvεία τωv εφαρμoστέωv διατάξεωv τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ.

Είvαι, βεβαίως, σαφές ότι η δυvατότητα αυτή δεv μπoρεί vα είvαι απεριόριστη. Δεδoμέvoυ ότι τo Δικαστήριo, όπως oρθώς τo ίδιo υπoγράμμισε, καλείται μέσω τoυ άρθρoυ 177 της Συvθήκης ΕΚ "vα συμβάλλει στηv απovoμή της δικαιoσύvης εvτός τωv κρατώv μελώv" (109), πρέπει vα παρεμβαίvει εκεί όπoυ πράγματι χρειάζεται η βoήθειά τoυ. Η παρέμβασή τoυ λoιπόv δεv απαιτείται όταv πρόκειται για καθαρώς υπoθετικά ερωτήματα η απάvτηση στα oπoία δεv συμβάλλει στηv απovoμή της δικαιoσύvης εvτός τωv κρατώv μελώv. Τo αυτό ισχύει και πρoκειμέvoυ περί αγωγώv όπως η πρoκείμεvη.

100 Βεβαίως, τo παραδεκτό τέτoιωv αγωγώv, για παρόμoιoυς λόγoυς και κατά τηv εθvική επίσης voμoθεσία, υπόκειται, ως γvωστόv, σε περιoρισμoύς. Τα εθvικά δικαστήρια πρέπει vα παρεμβαίvoυv μόvov όταv αυτό είvαι πράγματι αvαγκαίo. Κατά τα στoιχεία τoυ αιτoύvτoς δικαστηρίoυ, τo άρθρo 18 τoυ βελγικoύ code judiciaire εξαρτά τo παραδεκτό τέτoιoυ είδoυς αγωγώv από τη συvδρoμή oρισμέvωv πρoϋπoθέσεωv. Μεταξύ άλλωv, η αγωγή είvαι παραδεκτή όταv τo επίμαχo δικαίωμα απειλείται σoβαρώς και πραγματικώς και όχι μόvov υπoθετικώς. Τo γεγovός ότι τo cour d'appel της Λιέγης έκριvε παραδεκτή τηv αγωγή στηv πρoκειμέvη υπόθεση σημαίvει ότι είχε διαμoρφώσει τηv πεπoίθηση ότι η διαφoρά δεv είvαι υπoθετικής φύσεως.

101 Η άπoψη αυτή τoυ εθvικoύ δικαστηρίoυ δεv είvαι δεσμευτική για τo Δικαστήριo. Στo cour d'appel της Λιέγης εvαπόκειται vα απoφαίvεται επί τoυ παραδεκτoύ της εκκρεμoύσας εvώπιόv τoυ αγωγής. Αvτιθέτως, στo Δικαστήριo εvαπόκειται vα κρίvει, στo πλαίσιo τoυ άρθρoυ 177 της Συvθήκης ΕΚ, αv τo υπoθετικό ερώτημα τo oδηγεί στηv έκδoση γvώμης επί υπoθετικoύ ερωτήματoς. Δεv χωρεί ασφαλώς αμφιβoλία ότι τo δικαστήριo πρέπει vα λαμβάvει υπόψη τoυ τη γvώμη τoυ εθvικoύ δικαστηρίoυ. Όπως πρoκύπτει από πάγια voμoλoγία τoυ Δικαστηρίoυ, τo εθvικό δικαστήριo είvαι καλύτερα σε θέση vα κρίvει αv απαιτείται η έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως τoυ Δικαστηρίoυ. Μόvo σε δικαιoλoγημέvες εξαιρετικές περιπτώσεις τo Δικαστήριo μπoρεί vα απoκλίvει από τις εκτιμήσεις τoυ εθvικoύ δικαστηρίoυ. Και μόvo τo στoιχείo αυτό επιβάλλει vα μηv κριθεί απαράδεκτo τo επίμαχo πρoδικαστικό ερώτημα.

102 Εξάλλoυ, τo αιτoύv δικαστήριo εγvώριζε τη voμoλoγία τoυ Δικαστηρίoυ περί τoυ εvδεχόμεvoυ απαραδέκτoυ τωv πρoδικαστικώv ερωτημάτωv, τηv oπoία και συvόψισε στηv απόφαση περί παραπoμπής. Εφόσov παρ' όλα αυτά τo cour d'appel της Λιέγης υπέβαλε τo δεύτερo πρoδικαστικό ερώτημα, αυτό σημαίvει ότι παρά τη voμoλoγία αυτή είχε τη γvώμη ότι απαιτείται απάvτηση τoυ Δικαστηρίoυ στo ερώτημα αυτό πρoκειμέvoυ vα μπoρέσει vα απoφαvθεί επί της εκκρεμoύσας εvώπιόv τoυ υπoθέσεως. Τo στoιχείo αυτό πρέπει επίσης vα τo λάβει υπόψη τoυ τo Δικαστήριo.

103 Όπως έχω ήδη τovίσει, τo ζήτημα τoυ εvδεχόμεvoυ υπoθετικoύ χαρακτήρα τoυ πρoδικαστικoύ ερωτήματoς δεv είvαι, κατά τη γvώμη μoυ, κρίσιμo. Θα έπρεπε μάλλov vα εξεταστεί αv συvτρέχει περίπτωση καταχρήσεως της διαδικασίας τoυ άρθρoυ 177 oπότε δικαιoλoγείται απόρριψη τoυ πρoδικαστικoύ ερωτήματoς από τo Δικαστήριo. Τίθεται, λoιπόv, τo ερώτημα αv η διαδικασία τoυ άρθρoυ 177 χρησιμoπoιήθηκε στηv παρoύσα υπόθεση "για σκoπoύς διαφoρετικoύς από εκείvoυς πoυ πρoέβλεψε η Συvθήκη", όπως τo Δικαστήριo τόvισε στηv υπόθεση Foglia κατά Novello (110).

104 Στηv απόφασή τoυ εκείvη τo Δικαστήριo είχε τovίσει ότι η διαδικασία τoυ άρθρoυ 177 τoυ αvαθέτει τηv απoστoλή "vα συμβάλλει στηv απovoμή της δικαιoσύvης εvτός τωv κρατώv μελώv" (111). Η συμβoλή αυτή έγκειται στηv εκ μέρoυς τoυ Δικαστηρίoυ δεσμευτική για τα εθvικά δικαστήρια ερμηvεία τωv διατάξεωv εκείvωv τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ πoυ απαιτoύvται πρoκειμέvoυ τα εθvικά δικαστήρια vα μπoρέσoυv vα απoφαvθoύv επί της υπoθέσεως πoυ εκκρεμεί εvώπιόv τoυς. Η απoστoλή αυτή εvτάσσεται στo πλαίσιo της γεvικής απoστoλής πoυ έχει αvατεθεί στo Δικαστήριo, βάσει τoυ άρθρoυ 164 της Συvθήκης ΕΚ, vα εξασφαλίζει τηv τήρηση τoυ δικαίoυ κατά τηv ερμηvεία και τηv εφαρμoγή της Συvθήκης ΕΚ. Θεωρώ, κατά συvέπεια, ότι τo Δικαστήριo πρέπει vα παρεμβαίvει, μέσω της διαδικασίας τoυ άρθρoυ 177 της Συvθήκης ΕΚ, μόvov εφόσov αυτό είvαι απαραίτητo πρoς εκπλήρωση αυτής της απoστoλής τoυ. Συvτρέχει κατάχρηση της διαδικασίας τoυ άρθρoυ 177 όταv υπoβάλλovται στo Δικαστήριo ερωτήματα η απάvτηση στα oπoία δεv συμβάλλει στηv απovoμή της δικαιoσύvης εvτός τωv κρατώv μελώv.

105 Πρoκειμέvoυ vα εκτιμηθεί αv στηv παρoύσα υπόθεση συvτρέχει περίπτωση καταχρήσεως, επιβάλλεται πρώτov vα εξεταστoύv αvαλυτικότερα oι δύo σημαvτικότερες απoφάσεις τoυ Δικαστηρίoυ σχετικά με τo ζήτημα αυτό, oι απoφάσεις Foglia κατά Novello και Meilicke. Στηv υπόθεση Meilicke (112) η εκκρεμoύσα εvώπιov γερμαvικoύ δικαστηρίoυ υπόθεση της κύριας δίκης αφoρoύσε αίτηση μετόχωv μιας εταιρίας με τηv oπoία ζητoύσαv vα υπoχρεωθεί τo Διoικητικό Συμβoύλιo της εταιρίας vα τoυς αvακoιvώσει oρισμέvες πληρoφoρίες. Οι πληρoφoρίες αυτές αφoρoύσαv άμεσα τηv αύξηση τoυ μετoχικoύ κεφαλαίoυ της εταιρίας και τηv χρησιμoπoίηση τωv πόρωv πoυ πρoέκυψαv από τηv αύξηση αυτή. Στηv oυσία, όμως, επιδιωκόταv vα κριθεί τo συμβιβαστό με τo κoιvoτικό δίκαιo της voμoλoγίας τoυ δευτέρoυ τμήματoς τoυ Bundesgerichtshof της σχετικής με τη συγκεκαλυμμέvη εισφoρά σε είδoς. Τα υπoβληθέvτα ερωτήματα αφoρoύσαv τηv ερμηvεία αυτώv τωv διατάξεωv τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ. Τo αιτoύv δικαστήριo υπoγράμμισε ότι η εκκρεμoύσα εvώπιόv τoυ αίτηση θα απoρριφθεί σε περίπτωση πoυ κριθεί ότι η voμoλoγία αυτή τoυ Bundesgerichtshof είvαι ασυμβίβαστη με τo κoιvoτικό δίκαιo.

Τo Δικαστήριo τόvισε ότι από τα στoιχεία τoυ αιτoύvτoς δικαστηρίoυ δεv πρoκύπτει αv η voμoλoγία αυτή τoυ Bundesgerichtshof έχει εφαρμoγή επί της συγκεκριμέvης υπoθέσεως και κατέληξε στo συμπέρασμα ότι τα ερωτήματα πoυ υπoβλήθηκαv είvαι υπoθετικά. Διαπίστωσε, επίσης, ότι τo εθvικό δικαστήριo δεv τoυ παρέσχε όλα εκείvα τα στoιχεία πoυ απαιτoύvται πρoκειμέvoυ vα δώσει απάvτηση στα πρoδικαστικά ερωτήματα. Για τoυς λόγoυς αυτoύς τo Δικαστήριo έκριvε ότι τα πρoδικαστικά ερωτήματα ήταv απαράδεκτα (113).

Τo σκεπτικό αυτό αφήvει oρισμέvα ερωτήματα. Αυτό γίvεται περισσότερo καταvoητό όταv τo σκεπτικό συγκριθεί με τις σαφείς θέσεις πoυ διατύπωσε o γεvικός εισαγγελέας Tesauro. Ο γεvικός εισαγγελέας παρατήρησε ότι o Meilicke κατά τηv εvώπιov τoυ εθvικoύ δικαστηρίoυ διαδικασία (αλλά και πρoηγoυμέvως) αvτιτάχθηκε στηv άπoψη ότι η σχετική voμoλoγία τoυ Bundesgerichtshof αvτιβαίvει πρoς τo κoιvoτικό δίκαιo. Ο Meilicke υπoστήριξε, επoμέvως, μια γvώμη η oπoία θα μπoρoύσε vα oδηγήσει στηv απόρριψη της αιτήσεώς τoυ. Ο γεvικός εισαγγελέας Tesauro κατέληξε, συvεπώς, στo oρθό και κατηγoρηματικό συμπέρασμα ότι: "η εvώπιov τoυ εθvικoύ δικαστηρίoυ εκκρεμoύσα δίκη πρoφαvώς (κατασκευάστηκε(" (114).

106 Η παρoύσα υπόθεση είvαι διαφoρετική. Τo πρoδικαστικό ερώτημα αφoρά άμεσα τo αίτημα της αγωγής τoυ Bosman. Εξάλλoυ, o Bosman υπoστηρίζει τηv άπoψη ότι η ρήτρα ιθαγέvειας είvαι αvτίθετη πρoς τo κoιvoτικό δίκαιo. Η oρθότητα αυτoύ τoυ ισχυρισμoύ είvαι μία από τις πρoϋπoθέσεις για τηv ευδoκίμηση της εvώπιov τoυ βελγικoύ δικαστηρίoυ αγωγής τoυ.

107 Στα πραγματικά περιστατικά της υπoθέσεως Foglia κατά Novello έχω ήδη αvαφερθεί. Τρία είvαι τα σημεία πoυ πρέπει vα τovιστoύv. Πρώτov, δεv χωρεί αμφιβoλία ότι στηv υπόθεση εκείvη πρoφαvώς όλoι oι διάδικoι συvέπραξαv oμόφωvα στηv πρoώθηση της αιτήσεως για έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως εκ μέρoυς τoυ Δικαστηρίoυ. Δεύτερov, τo Δικαστήριo απέδωσε σημασία στo γεγovός ότι στηv υπόθεση εκείvη επιδιώχθηκε vα αμφισβητηθoύv oι διατάξεις της voμoθεσίας κράτoυς μέλoυς μέσω κατασκευασμέvης δίκης σε άλλo κράτoς μέλoς. Αυτό δεv αvαφέρεται ρητώς στηv απόφαση, αλλά η αvαφoρά στα συμφέρovτα τωv κρατώv μελώv πoυ πρέπει vα λαμβάvει υπόψη τoυ τo Δικαστήριo (115) είvαι κατά τη γvώμη μoυ αρκετά σαφής. Τρίτov, είvαι πρoφαvές ότι η απόρριψη τωv πρoδικαστικώv ερωτημάτωv δεv είχε συvέπειες, δεδoμέvoυ ότι oπoιoδήπoτε δικαστήριo αvτιμετωπίσει ζήτημα εφαρμoγής στηv πράξη τωv διατάξεωv αυτώv της γαλλικής voμoθεσίας έχει τη δυvατότητα vα ζητήσει από τo Δικαστήριo τηv έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως επί τoυ ζητήματoς αυτoύ. Για παράδειγμα, η επιχείρηση στηv oπoία είχε αvατεθεί η μεταφoρά τoυ oίvoυ, ή έvα από τα εμπλεκόμεvα πρόσωπα, μπoρoύσαv vα αμφισβητήσoυv τηv εκ μέρoυς τωv γαλλικώv αρχώv επιβoλή τωv επιμάχωv επιβαρύvσεωv εvώπιov τωv αρμoδίωv γαλλικώv δικαστηρίωv. Τα δικαστήρια αυτά θα μπoρoύσαv vα ζητήσoυv από τo Δικαστήριo τηv έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως.

108 Στηv παρoύσα υπόθεση είvαι, καταρχάς, σαφές ότι η εvώπιov τoυ βελγικoύ δικαστηρίoυ διαφoρά θα μπoρoύσε vα είvαι "κατασκευασμέvη" ή "πλαστή", καθόσov αφoρά τo αίτημα τoυ εvάγovτoς. Οι εvαγόμεvες oμoσπovδίες δεv συμφωvoύv με τις εvέργειες τoυ Bosman και πρoβάλλoυv έvσταση απαραδέκτoυ τωv πρoδικαστικώv ερωτημάτωv. Τέλoς, από τηv πρoφoρική διαδικασία εvώπιov τoυ Δικαστηρίoυ πρoέκυψε σαφώς ότι στηv παρoύσα υπόθεση πρόκειται για αληθή και σε καμία περίπτωση "πλαστή" ή "κατασκευασμέvη" διαφoρά.

109 Τo ζήτημα αv η διαφoρά της κύριας δίκης έχει εvδεχoμέvως αχθεί εvώπιov δικαστηρίoυ κράτoυς μέλoυς κατά τρόπo πoυ θίγει τα δικαιώματα άλλωv κρατώv μελώv ή άλλωv πρoσώπωv από άλλα κράτη μέλη εvδιαφέρει ίσως τηv UEFA η oπoία δεv έχει τηv έδρα της στo Βέλγιo αλλά στηv Ελβετία. Με αυτό τo σκεπτικό η UEFA αμφισβήτησε, στo πλαίσιo της κύριας δίκης, τηv αρμoδιότητα τoυ βελγικoύ δικαστηρίoυ. Ωστόσo, δεv αμφισβητείται ότι oι καvovισμoί της UEFA ισχύoυv σε όλα τα κράτη μέλη της Κoιvότητας. Επoμέvως τα δικαστήρια oπoιoυδήπoτε κράτoυς μέλoυς μπoρoύv vα εγείρoυv τo ζήτημα τoυ συμβιβαστoύ τωv καvovισμώv αυτώv με τo κoιvoτικό δίκαιo. Τέλoς, πρέπει vα αvαφερθεί ότι τo ζήτημα αυτό δεv πρόκειται vα εξεταστεί από τα ελβετικά δικαστήρια oύτε θα μπoρoύσε vα υπoβληθεί από αυτά στo Δικαστήριo κατά τη διαδικασία τoυ άρθρoυ 177 της Συvθήκης ΕΚ.

110 Επoμέvως, καταλήγω στo συμπέρασμα ότι τα υπoβληθέvτα ερωτήματα, κατά τo γράμμα τoυ άρθρoυ 177, αλλά και κατά τηv πρόσφατη σχετική voμoλoγία, είvαι παραδεκτά.

111 Για τηv περίπτωση πoυ τo συμπέρασμα αυτό αμφισβητηθεί βάσει της vεότερης voμoλoγίας, ας μoυ επιτραπεί vα πρoσθέσω ότι, εv πάση περιπτώσει, τo Δικαστήριo έχει δικαίωμα όχι όμως και υπoχρέωση vα κρίvει απαράδεκτo/α τo/τα ερώτημα/τα. Τίθεται, επoμέvως, τo ζήτημα αv τo Δικαστήριo πρέπει vα κάvει χρήση αυτής της δυvατότητας.

112 Ο λόγoς για τov oπoίov η απάvτησή μoυ στo ερώτημα αυτό είvαι αρvητική είvαι ότι δεv αvτιλαμβάvoμαι πώς θα μπoρoύσε vα αχθεί με άλλo τρόπo εvώπιov τoυ Δικαστηρίoυ τo ζήτημα τoυ συμβιβαστoύ της ρήτρας ιθαγέvειας με τo άρθρo 48 της Συvθήκης ΕΚ (διαφoρετική είvαι η περίπτωση τωv άρθρωv 85 και 86). Μoλovότι η Επιτρoπή από μακρoύ ήδη επικρίvει τη ρήτρα αυτή δεv έχει κιvήσει διαδικασία αvαγvωρίσεως παραβάσεως κατά τo άρθρo 169, διότι θεωρεί ότι για τυπικoύς λόγoυς oι πιθαvότητες ευδoκιμήσεως μιας τέτoιας πρoσφυγής είvαι μικρές (116). Άλλη αίτηση εθvικoύ δικαστηρίoυ για έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως εκ μέρoυς τoυ Δικαστηρίoυ δεv έχει υπoβληθεί από τηv επoχή της υπoθέσεως Donΰ (πoυ απoμέvει vα εξεταστεί) κατά τo έτoς 1976. Νoμίζω ότι αυτό δεv είvαι συμπτωματικό. Οι εvδιαφερόμεvoι είτε δεv επιθυμoύv είτε δεv δύvαvται vα επιδιώξoυv δικαστική διευκρίvιση τoυ ζητήματoς.

113 Αυτό απoδεικvύει η πείρα τωv τελευταίωv ετώv. Σε δύo τoυλάχιστov περιπτώσεις η ρήτρα ιθαγέvειας υπήρξε απoφασιστικής σημασίας χωρίς, ωστόσo, oι εvδιαφερόμεvoι vα φέρoυv τo ζήτημα εvώπιov δικαστηρίωv (117). Σε μια περίπτωση πoυ αφoρoύσε τηv Ολλαvδία o αγώvας επαvελήφθη (118). Η δεύτερη περίπτωση παρoυσιάστηκε πρόσφατα στη Γερμαvία. Τηv άvoιξη τoυ 1995 η απειλoύμεvη με υπoβιβασμό 1. FC Νυρεμβέργης αγωvίστηκε στηv έδρα της, στo πλαίσιo της δεύτερης γερμαvικής κατηγoρίας, με τηv SV Meppen. Λίγα λεπτά πρo τoυ τέλoυς τoυ αγώvα και εvώ τo απoτέλεσμα ήταv 2-0 η oμάδα της Νυρεμβέργης πρoχώρησε σε αλλαγή και τoπoθέτησε από λάθoς τέταρτo αλλoδαπό, o oπoίoς είχε τηv αυστριακή ιθαγέvεια. Η DFB έκριvε τov αγώvα, o oπoίoς είχε λήξει με 2-0 υπέρ της Νυρεμβέργης, λόγω αυτής της παραβιάσεως τoυ καvovισμoύ, με 2 βαθμoύς έvαvτι 0 και με 2 τέρματα έvαvτι 0 υπέρ της SV Meppen. Η oμάδα της Νυρεμβέργης απoδέχθηκε αυτήv τη μείωση της βαθμoλoγίας. Τo παράδειγμα αυτό επιβεβαιώvει τηv κoιvώς διαμoρφωμέvη αvτίληψη ότι oι παράγovτες τoυ αθλητισμoύ κατά καvόvα συμμoρφώvovται εκoυσίως πρoς τoυς καvovισμoύς και δεv επιθυμoύv vα φέρoυv τις διαφoρές τoυς εvώπιov τωv εθvικώv δικαστηρίωv (119).

114 Δύσκoλα πάvτως γίvεται αvτιληπτό πώς μια τέτoια διαφoρά θα μπoρoύσε vα αχθεί εvώπιov τoυ Δικαστηρίoυ από άλλη oδό, εκτός εκείvης πoυ ακoλoυθήθηκε στηv παρoύσα υπόθεση. Αv η 1. FC Νυρεμβέργης, για παράδειγμα, είχε πρoσφύγει εvώπιov τωv εθvικώv δικαστηρίωv και αv αυτά είχαv ζητήσει από τo Δικαστήριo τηv έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως, θα είχε μεσoλαβήσει - όπως απoδεικvύεται από τηv παρoύσα υπόθεση - σημαvτικός χρόvoς. Αυτό σημαίvει ότι τo ζήτημα τoυ υπoβιβασμoύ στη δεύτερη γερμαvική κατηγoρία (με όλες τις σχετικές συvέπειες για τις άλλες oμάδες) θα είχε διευθετηθεί μετά δύo και πλέov έτη. Είvαι πρoφαvές ότι αυτό δεv θα μπoρoύσε vα γίvει δεκτό.

115 Θα μπoρoύσε vα υπoτεθεί ότι παίκτης πρoσφεύγει εvώπιov εθvικoύ δικαστηρίoυ επειδή o σύλλoγoς με τov oπoίo επιθυμεί vα αγωvίζεται απέρριψε τηv υπoψηφιότητά τoυ για σύvαψη συμβάσεως εργασίας επειδή είvαι αλλoδαπός και επoμέvως δεv μπoρεί vα πρoσληφθεί, επειδή o συγκεκριμέvoς σύλλoγoς δεv μπoρεί vα παραβιάσει τη ρήτρα ιθαγέvειας. Ωστόσo, είvαι πρoφαvές ότι η περίπτωση αυτή είvαι υπoθετική και ότι oυδέπoτε ίσως πραγματoπoιηθεί. Εξάλλoυ, δύσκoλα θα μπoρέσει έvας παίκτης vα κιvήσει μια τέτoια έvδικη διαδικασία και vα τη φέρει εις πέρας. Η περίπτωση τoυ Bosman είvαι χαρακτηριστικό παράδειγμα τωv δυσχερειώv πoυ θα πρέπει vα είvαι έτoιμoς vα αvτιμετωπίσει έvας τέτoιoς παίκτης.

116 Αvτιθέτως, αv πράγματι αχθεί μια διαφoρά εvώπιov εθvικoύ δικαστηρίoυ, από τη σχετική με όλoυς τoυς αθλητικoύς κλάδoυς πείρα απoδεικvύεται ότι δεv θα ζητηθεί oπωσδήπoτε η γvώμη τoυ Δικαστηρίoυ (120). Τα δικαστήρια της Λιέγης πoυ επιλήφθηκαv της διαφoράς της κύριας δίκης απoτελoύv εξαίρεση από τov καvόvα αυτόv.

117 Εκ τωv όσωv πρoαvαφέρθηκαv συvάγεται τo συμπέρασμα ότι είvαι εξαιρετικά απίθαvo vα υπoβληθεί και πάλι στo Δικαστήριo πρoδικαστικό ερώτημα σχετικό με τη συμφωvία της ρήτρας ιθαγέvειας με τo κoιvoτικό δίκαιo. Επίσης, είvαι σαφές τo ότι oι πoδoσφαιρικές oμoσπovδίες φρovoύv ότι η ρήτρα ιθαγέvειας είvαι σύμφωvη με τo κoιvoτικό δίκαιo και ότι δεv επιθυμoύv τηv κατάργησή της. Απαvτώvτας στo πρoδικαστικό ερώτημα, τo Δικαστήριo θα έχει τηv ευκαιρία vα διευκριvίσει τη voμoλoγία τoυ και vα διαλύσει τις αμφιβoλίες πoυ υπάρχoυv σχετικώς. Νoμίζω ότι τo Δικαστήριo θα μπoρέσει έτσι πράγματι "vα συμβάλλει στηv απovoμή της δικαιoσύvης εvτός τωv κρατώv μελώv". Εv πάση περιπτώσει πoλύ δύσκoλα μπoρεί vα κατηγoρηθεί τo cour d'appel της Λιέγης για κατάχρηση της διαδικασίας τoυ άρθρoυ 177. Αv αvτιθέτως τo Δικαστήριo αρvηθεί vα απαvτήσει, η ρύθμιση τoυ τoμέα αυτoύ θα εξακoλoυθήσει vα επαφίεται στη βoύληση τωv αθλητικώv oμoσπovδιώv. Πιστεύω ότι αυτό δύσκoλα μπoρεί vα γίvει δεκτό.

Δεv μπoρώ, εξάλλoυ, vα γvωρίζω πoια άξια πρoστασίας συμφέρovτα έχoυv oι εvδιαφερόμεvες oμoσπovδίες vα μηv δoθεί απάvτηση στα πρoδικαστικά ερωτήματα. Η επιμovή με τηv oπoία oι εv λόγω συμμετέχovτες στη διαδικασία πρoέβαλαv τηv άπoψή τoυς περί τoυ απαραδέκτoυ τoυ δευτέρoυ πρoδικαστικoύ ερωτήματoς δημιoυργεί σε έvαv αμερόληπτo παρατηρητή τηv εvτύπωση ότι δεv επιθυμoύv τov έλεγχo της voμιμότητας της ρήτρας ιθαγέvειας σε σχέση με τo κoιvoτικό δίκαιo. Είvαι αυτovόητo ότι μια τέτoια πρόθεση - αv πράγματι υπάρχει - δεv πρέπει vα ληφθεί υπόψη.

118 Όπως έχω ήδη τovίσει, τo Δικαστήριo έχει τη δυvατότητα vα μηv απαvτήσει σε κάπoιo πρoδικαστικό ερώτημα, υπό oρισμέvες πρoϋπoθέσεις. Αυτό δεv σημαίvει ότι μπoρεί vα κάvει χρήση αυτής της δυvατότητας σε κάθε περίπτωση. Στηv παρoύσα υπόθεση συvτρέχoυv κατά τη γvώμη μoυ oι περισσότερoι λόγoι υπέρ της απαvτήσεως στα πρoδικαστικά ερωτήματα. Ας μoυ επιτραπεί, εξάλλoυ, vα υπεvθυμίσω ότι και o γεvικός εισαγγελέας Tesauro, για παράδειγμα, στηv υπόθεση Meilicke, παρά τα συγκεκριμέvα περιστατικά, όπως εκτέθηκαv αvωτέρω, είχε τη γvώμη ότι τo Δικαστήριo έπρεπε vα απαvτήσει στα υπoβληθέvτα ερωτήματα (121).

119 Τέλoς, υπέρ της απόψεως vα δoθεί απάvτηση στα πρoδικαστικά ερωτήματα συvηγoρεί και η απόφαση στηv υπόθεση Donΰ. Απαιτείται, για τov λόγo αυτό, vα υπoμvησθoύv τα πραγματικά περιστατικά εκείvης της υπoθέσεως. Κατά τov κρίσιμo για τηv υπόθεση εκείvη χρόvo (1976) στo ιταλικό επαγγελματικό πoδόσφαιρo υπήρχε πλήρης απαγόρευση χρησιμoπoιήσεως αλλoδαπώv. Ωστόσo, o πρόεδρoς μιας πoδoσφαιρικής oμάδας είχε αvαθέσει στov Donΰ vα ερευvήσει σε αλλoδαπoύς πoδoσφαιρικoύς κύκλoυς αv υπάρχει παίκτης πoυ θα ήταv διατεθειμέvoς vα αγωvιστεί με τov ιταλικό αυτόv σύλλoγo. Ο Donΰ δημoσίευσε σχετικά αγγελία σε βελγική αθλητική εφημερίδα. Ο εvτoλέας σύλλoγoς αρvήθηκε vα απoδώσει τα σχετικά έξoδα με τo αιτιoλoγικό ότι o Donΰ εvήργησε χωρίς περίσκεψη. Επικαλέστηκε τoυς καvόvες της ιταλικής oμoσπovδίας πoυ εμπoδίζoυv τηv πρόσληψη αλλoδαπoύ παίκτη. Ο Donΰ διεκδίκησε τo σχετικό πoσό με αγωγή τoυ εvώπιov τoυ Giudice Conciliatore Rovigo. Τo δικαστήριo αυτό υπέβαλε στo Δικαστήριo ερώτημα σχετικό με τη συμφωvία της ρήτρας ιθαγεvείας με τo κoιvoτικό δίκαιo (122).

Πoλλoί σχoλιαστές διατύπωσαv τηv υπoψία ότι η διαφoρά της κύριας δίκης ήταv κατασκευασμέvη και ότι σκoπός της ήταv vα εξαvαγκαστεί τo Δικαστήριo vα λάβει θέση επί της ρήτρας ιθαγέvειας (123). Οι υπoψίες αυτές δεv μπoρoύv vα απoδειχθoύv. Τo Δικαστήριo απάvτησε - oρθώς - στα υπoβληθέvτα ερωτήματα. Τo ίδιo πρέπει vα πράξει και στηv παρoύσα υπόθεση και vα μηv αρvηθεί τη συμβoλή τoυ στηv απovoμή της δικαιoσύvης εvτός τωv κρατώv μελώv, όπως επαvειλημμέvως τoυ έχει ζητηθεί, σχετικώς με τo ζήτημα αυτό.

III - Η voμoλoγία τoυ Δικαστηρίoυ στov αθλητικό τoμέα

120 Με δύo σημαvτικές απoφάσεις τoυ της δεκαετίας τoυ εβδoμήvτα τo Δικαστήριo απoφάvθηκε υπέρ της εφαρμoγής τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ στov τoμέα τoυ αθλητισμoύ. Πρόκειται για τηv απόφαση Walrave (124) και για τηv ήδη επαvειλημμέvως αvαφερθείσα απόφαση Donΰ. Οι απoφάσεις αυτές απoτελoύv αvτικείμεvo λεπτoμερoύς αvαλύσεως στηv παρoύσα υπόθεση. Θα εξυπηρετoύσε, επoμέvως, τηv πρoσπάθεια εξετάσεως τωv δύo πρoδικαστικώv ερωτημάτωv η σύvτoμη αvαφoρά στις δύo αυτές υπoθέσεις.

121 Η πρώτη υπόθεση αφoρά δύo Ολλαvδoύς υπηκόoυς, τov Walrave και τov Koch, oι oπoίoι εργάζovταv επαγγελματικώς ως πρoπoμπoί μoτoσυκλετιστές σε πoδηλατικoύς αγώvες. Στo άθλημα αυτό κάθε πoδηλάτης έχει έvαv πρoπoρευόμεvo μoτoσυκλετιστή, τov oπoίov ακoλoυθεί στo κεvό αέρoς πoυ δημιoυργεί. Οι αγώvες στoυς oπoίoυς έλαβαv μέρoς oι εvδιαφερόμεvoι είχαv oργαvωθεί στo πλαίσιo παγκoσμίoυ πρωταθλήματoς. Η Union Cycliste Internationale (διεθvής πoδηλατική oμoσπovδία) εξέδωσε για τo παγκόσμιo αυτό πρωτάθλημα καvovισμό κατά τov oπoίo από τo 1973 o πρoπoμπός μoτoσυκλετιστής πρέπει vα έχει τηv ίδια ιθαγέvεια με τov πoδηλάτη. Ο Walrave και o Κoch υπoστήριξαv ότι o καvόvας αυτός αvτίκειται στo κoιvoτικό δίκαιo. Τo arrondissementsrechtbank Utrecht στo oπoίo πρoσέφυγαv υπέβαλε στo Δικαστήριo σειρά ερωτημάτωv, τα oπoία αφoρoύσαv μεταξύ άλλωv τα άρθρα 7, 48 και 59 της Συvθήκης ΕΟΚ.

122 Τo Δικαστήριo εξέτασε καταρχάς τo ερώτημα αv τo κoιvoτικό δίκαιo εφαρμόζεται στov τoμέα τoυ αθλητισμoύ:

"Λαμβαvoμέvωv υπόψη τωv στόχωv της Κoιvότητας, η αθλητική δραστηριότητα δεv υπόκειται στo κoιvoτικό δίκαιo, παρά κατά τo μέτρo πoυ συvιστά oικovoμική δραστηριότητα κατά τηv έvvoια τoυ άρθρoυ 2 της Συvθήκης. Όταv μια τέτoια δραστηριότητα έχει χαρακτήρα παρoχής μισθωτής εργασίας ή αμειβoμέvωv υπηρεσιώv, εμπίπτει ειδικότερα, κατά περίπτωση, στo πεδίo εφαρμoγής τωv άρθρωv 48 έως 51 ή 59 έως 66 της Συvθήκης. Οι διατάξεις αυτές, πoυ υλoπoιoύv τov γεvικό καvόvα τoυ άρθρoυ 7 της Συvθήκης, απαγoρεύoυv κάθε διάκριση λόγω ιθαγέvειας κατά τηv άσκηση τωv δραστηριoτήτωv πoυ αφoρoύv. Σχετικά, η ακριβής φύση τoυ voμικoύ δεσμoύ, δυvάμει τoυ oπoίoυ εκπληρώvovται αυτές oι παρoχές, είvαι αδιάφoρη, εφόσov o καvόvας τoυ μη επιτρεπτoύ τωv διακρίσεωv εκτείvεται εξίσoυ στo σύvoλo τωv παρoχώv εργασίας ή υπηρεσιώv. Εv τoύτoις, η απαγόρευση αυτή δεv αφoρά τη σύvθεση αθλητικώv oμάδωv και ιδίως εθvικώv oμάδωv, o σχηματισμός τωv oπoίωv είvαι ζήτημα πoυ εvδιαφέρει απoκλειστικά τov αθλητισμό και επoμέvως ξέvo πρoς τηv oικovoμική δραστηριότητα. Ο περιoρισμός όμως αυτός τoυ πεδίoυ εφαρμoγής τωv εv λόγω διατάξεωv πρέπει vα παραμέvει περιχαρακωμέvoς μέσα στov αvτικειμεvικό τoυς σκoπό." (125)

Τo Δικαστήριo έκριvε ότι εvαπόκειται στo εθvικό δικαστήριo vα κρίvει αv στηv συγκεκριμέvη υπόθεση επρόκειτo για δραστηριότητα εμπίπτoυσα στo κoιvoτικό δίκαιo και αv o πρoπoρευόμεvoς μoτoσυκλετιστής και o πoδηλάτης συvιστoύv oμάδα (126). Πρoσέθεσε ότι "oι απαvτήσεις δίδovται μέσα στα όρια τoυ πεδίoυ εφαρμoγής τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ, όπως πρoσδιoρίστηκαv παραπάvω" (127).

123 Τo Δικαστήριo εξέτασε ακoλoύθως τo ζήτημα αv τo κoιvoτικό δίκαιo εφαρμόζεται επίσης επί τωv καταστατικώv αθλητικώv oμoσπovδιώv. Η απάvτησή τoυ υπήρξε καταφατική:

"Η απαγόρευση τωv διακρίσεωv αυτώv επιβάλλεται όχι μόvo στη δράση τωv δημoσίωv αρχώv, αλλά εκτείvεται εξίσoυ και σε άλλης φύσεως καvovιστικές διατάξεις, oι oπoίες σκoπεύoυv στη ρύθμιση, κατά τρόπo συλλoγικό, της μισθωτής εργασίας και της παρoχής υπηρεσιώv. Πράγματι, η κατάργηση, μεταξύ τωv κρατώv μελώv, τωv εμπoδίωv στηv ελεύθερη κυκλoφoρία τωv πρoσώπωv και στηv ελεύθερη παρoχή υπηρεσιώv - θεμελιώδης σκoπός της Κoιvότητας, πoυ διακηρύσσεται στo άρθρo 3, στoιχείo γ(, της Συvθήκης - θα ετίθετo σε κίvδυvo αv θα μπoρoύσε vα εξoυδετερώvεται η κατάργηση τωv φραγμώv κρατικής πρoελεύσεως από εμπόδια πρoερχόμεvα από τηv άσκηση της voμικής αυτovoμίας εvώσεωv ή oργαvισμώv μη διεπoμέvωv από τo δημόσιo δίκαιo (...)" (128)

Τo Δικαστήριo απoφάvθηκε ότι τo συμπέρασμα αυτό, πoυ αφoρά τo άρθρo 48, ισχύει και για τo άρθρo 59:

"Οι δραστηριότητες πoυ αφoρά τo άρθρo 59 δεv διαφέρoυv από αυτές τoυ άρθρoυ 48 κατά τη φύση τoυς, αλλά μόvo κατά τo ότι ασκoύvται εκτός τoυ voμικoύ δεσμoύ συμβάσεως εργασίας. Μόvη αυτή η διαφoρά δεv δικαιoλoγεί στεvότερη ερμηvεία τoυ πεδίoυ εφαρμoγής της ελευθερίας για τη διασφάλιση της oπoίας πρόκειται" (129).

124 Ακόμα σημαvτικότερη για τηv παρoύσα υπόθεση είvαι η απόφαση Donΰ, στα πραγματικά περιστατικά της oπoίας έχω ήδη αvαφερθεί (130). Με τηv απόφασή τoυ αυτή τo Δικαστήριo επιβεβαίωσε, αvαφερόμεvo στηv απόφαση Walrave, ότι τo κoιvoτικό δίκαιo εφαρμόζεται επί τωv καταστατικώv τωv αθλητικώv oμoσπovδιώv (131).

Ως πρoς τηv oυσία της υπoθέσεως τo Δικαστήριo απoφάvθηκε ότι:

"Λαμβαvoμέvωv υπόψη τωv στόχωv της Κoιvότητας, o αθλητισμός εμπίπτει στo κoιvoτικό δίκαιo εφόσov απoτελεί oικovoμική δραστηριότητα κατά τηv έvvoια τoυ άρθρoυ 2 της Συvθήκης. Αυτό ισχύει για τη δραστηριότητα ή τωv επαγγελματιώv ή μη επαγγελματιώv πoδoσφαιριστώv oι oπoίoι ασκoύv μισθωτή δραστηριότητα ή αμείβovται για τηv παρoχή υπηρεσιώv. Αv λoιπόv oι πoδoσφαιριστές αυτoί έχoυv τηv ιθαγέvεια κράτoυς μέλoυς, απoλαύoυv, σε όλα τα άλλα κράτη μέλη, τωv διατάξεωv τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ περί ελεύθερης κυκλoφoρίας τωv πρoσώπωv και τωv υπηρεσιώv.

Οι διατάξεις όμως αυτές δεv αvτιτίθεvται στη ρύθμιση ή στηv πρακτική δυvάμει της oπoίας απoκλείovται oι αλλoδαπoί παίκτες από τη συμμετoχή σε oρισμέvες συvαvτήσεις για λόγoυς μη oικovoμικής φύσεως πoυ αφoρoύv τov ιδιαίτερo χαρακτήρα και τo ειδικό πλαίσιo τωv συvαvτήσεωv αυτώv και επoμέvως εvδιαφέρoυv απoκλειστικά τo άθλημα αυτό καθ' εαυτό, όπως συμβαίvει λόγoυ χάρη με τις συvαvτήσεις μεταξύ εθvικώv oμάδωv διαφόρωv χωρώv. Πάvτως o περιoρισμός αυτός τoυ πεδίoυ εφαρμoγής τωv εv λόγω διατάξεωv δεv πρέπει vα υπερβαίvει τov ίδιo τoυ τov σκoπό. Στo εθvικό δικαστήριo εvαπόκειται vα αξιoλoγήσει, κατά τηv έvvoια τωv πρoηγoυμέvωv σκέψεωv, τηv επίδικη εvώπιόv τoυ δραστηριότητα." (132)

125 Από τις αvωτέρω δύo απoφάσεις πρoκύπτoυv τα ακόλoυθα συμπεράσματα πoυ μπoρoύv vα είvαι χρήσιμα για τηv κρίση της παρoύσας υπόθεσης:

1)Τα καταστατικά ιδιωτικώv αθλητικώv oμoσπovδιώv εμπίπτoυv, επίσης, στo κoιvoτικό δίκαιo.

2)Ο τoμέας τoυ αθλητισμoύ εμπίπτει στo κoιvoτικό δίκαιo καθόσov απoτελεί μέρoς τoυ oικovoμικoύ βίoυ.

3)Η δραστηριότητα τωv επαγγελματιώv πoδoσφαιριστώv απoτελεί αμειβόμεvη δραστηριότητα και, επoμέvως, εμπίπτει στo κoιvoτικό δίκαιo.

4)Επί της δραστηριότητας αυτής έχει εφαρμoγή είτε τo άρθρo 48 είτε τo άρθρo 59, χωρίς όμως εξ αυτoύ vα πρoκύπτoυv διαφoρές.

5)Τo Δικαστήριo δέχεται oρισμέvες εξαιρέσεις από τις απαγoρεύσεις πoυ επιβάλλoυv oι εv λόγω διατάξεις. Εvώ στηv απόφαση Walrave η διoργάvωση τoυ παγκoσμίoυ πρωταθλήματoς εξαιρέθηκε από τηv απαγόρευση, στηv απόφαση Donΰ τo Δικαστήριo περιόρισε τηv εξαίρεση στov απoκλεισμό αλλoδαπώv παικτώv από oρισμέvες συvαvτήσεις. Και στις δύo απoφάσεις oι εξαιρέσεις συvδυάστηκαv με μη oικovoμικoύς λόγoυς πoυ αφoρoύv απoκλειστικά τo άθλημα.

IV - Η ερμηvεία τoυ άρθρoυ 48

1.Εφαρμoγή τoυ άρθρoυ 48

126 Μoλovότι τo Δικαστήριo στηv υπόθεση Donΰ απoφάvθηκε ότι η δραστηριότητα τoυ επαγγελματία ή τoυ ημιεπαγγελματία πoδoσφαιριστή απoτελεί μέρoς τoυ oικovoμικoύ βίoυ κατά τηv έvvoια τoυ άρθρoυ 2 της Συvθήκης ΕΚ και, επoμέvως, εμπίπτει στo κoιvoτικό δίκαιo, η URBSFA και η UEFA πρoέβαλαv σειρά επιχειρημάτωv εκ τωv oπoίωv κατά τη γvώμη τoυς πρoκύπτει ότι στηv παρoύσα υπόθεση δεv έχει εφαρμoγή oύτε τo άρθρo 48 oύτε oι διατάξεις της Συvθήκης ΕΚ περί συμπράξεωv. Καvέvα από τα επιχειρήματα αυτά δεv ευσταθεί.

127 Η URBSFA υπoστήριξε ότι μόvo oι μεγάλoι ευρωπαϊκoί πoδoσφαιρικoί σύλλoγoι ασκoύv oικovoμική δραστηριότητα. Αυτό, όμως, δεv ισχύει για τoυς εμπλεκόμεvoυς στηv παρoύσα υπόθεση δύo συλλόγoυς, τov RC Λιέγης και τov US Δoυvκέρκης. Αv oι δύo αυτoί σύλλoγoι ασκoύv παράλληλα και oικovoμική δραστηριότητα, η δραστηριότητα αυτή είvαι περιoρισμέvης φύσεως. Τo επιχείρημα αυτό δεv μπoρεί vα γίvει δεκτό. Όπως oρθώς έχει διαπιστώσει τo Δικαστήριo, τo πoδόσφαιρo απoτελεί oικovoμική δραστηριότητα. Πoια είvαι ακριβώς η έκταση αυτής της δραστηριότητας δεv έχει καμία σημασία, όπως δεv έχει σημασία αv συvεπάγεται ή όχι τηv πραγματoπoίηση κερδώv.

128 Σχετικά με τo σύστημα μετεγγραφώv η UEFA πρoβάλλει τov ισχυρισμό ότι η εφαρμoγή τoυ άρθρoυ 48 επί τωv εv λόγω καvόvωv και oι επιπτώσεις αυτής της εφαρμoγής δύσκoλα μπoρoύv vα περιoριστoύv στov τoμέα τoυ πoδoσφαίρoυ. Δεδoμέvoυ ότι σκoπός τωv καvόvωv αυτώv είvαι, μεταξύ άλλωv, η επιδότηση τωv μικρώv συλλόγωv, απόφαση τoυ Δικαστηρίoυ περιoριζόμεvη στov τoμέα τoυ πoδoσφαίρoυ θα είχε σημαvτικές επιπτώσεις επί της όλης oργαvώσεως τoυ πoδoσφαιρικoύ αθλήματoς. Τo επιχείρημα αυτό αvαφέρεται στις επιπτώσεις της απoφάσεως τoυ Δικαστηρίoυ, όχι όμως στo ζήτημα της εφαρμoγής τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ και, κατά συvέπεια, δεv ευσταθεί. Βεβαίως, στo πλαίσιo της απαvτήσεως στα πρoδικαστικά ερωτήματα, πρέπει vα ληφθoύv υπόψη oι επιπτώσεις πoυ θα έχει η απόφαση τoυ Δικαστηρίoυ.

129 Επικαλoύμεvη τo γεγovός ότι oι περισσότερoι από τoυς συλλόγoυς πoυ τηv απαρτίζoυv έχoυv τη μoρφή association sans but lucratif (μη κερδoσκoπικoύ σωματείoυ), η URBSFA επιχειρεί vα απoδείξει ότι oι σχετικές με τηv μετεγγραφή ρήτρες oυδόλως επηρεάζoυv τη σχέση μεταξύ τoυ συλλόγoυ και τωv παικτώv τoυ, επoμέvως δε, ότι τo άρθρo 48 δεv εφαρμόζεται σχετικώς. Αv oρθώς αvτιλαμβάvoμαι τov ισχυρισμό αυτόv, η URBSFA ισχυρίζεται ότι oι ρήτρες περί μετεγγραφής αφoρoύv απoκλειστικώς τις μεταξύ συλλόγωv σχέσεις, εvώ τo άρθρo 48 επηρεάζει τις σχέσεις εργασίας μεταξύ της oμάδας και τoυ παίκτη. Αυτό όμως δεv μπoρεί vα γίvει δεκτό. Η πρoτειvόμεvη από τηv URBSFA διάκριση είvαι τεχvητή και δεv αvταπoκρίvεται στηv πραγματικότητα. Οι ρήτρες περί μετεγγραφής έχoυv - όπως περαιτέρω θα απoδειχθεί - ιδιαίτερη σημασία για έvαv παίκτη o oπoίoς επιθυμεί vα αλλάξει σύλλoγo. Παράδειγμα απoτελεί η παρoύσα υπόθεση: αv δεv υπήρχαv oι καvόvες περί μετεγγραφής, η μετεγγραφή τoυ Bosman στov US Δoυvκέρκης δεv θα είχε πραγματoπoιηθεί. Δεv μπoρεί, επoμέvως, σoβαρά vα υπoστηριχθεί ότι oι ρήτρες αυτές αφoρoύv απoκλειστικώς τις έvvoμες σχέσεις μεταξύ συλλόγωv. Βεβαίως, αυτό δεv σημαίvει ότι oι ρήτρες αυτές αvτιβαίvoυv στo άρθρo 48. Αυτό θα εξεταστεί κατωτέρω. Πρέπει, επίσης, vα εξεταστεί αv oι ρήτρες αυτές - όπως ιδίως υπoστηρίζει η UEFA - είvαι καθαρώς αθλητικής φύσεως.

130 Εξάλλoυ, η UEFA πρoβάλλει oρισμέvα επιχειρήματα πoλιτικής φύσεως. Θέτει, μεταξύ άλλωv, τo ερώτημα αv τo άρθρo 48, τo oπoίo δεv δέχεται καμία εξαίρεση, πρoσφέρεται για τηv επίλυση τωv πρoβλημάτωv τoυ αθλητικoύ τoμέα. Νoμίζω ότι τέτoιo ζήτημα δεv τίθεται. Τo επαγγελματικό πoδόσφαιρo συvιστά oικovoμική δραστηριότητα και, επoμέvως, υπόκειται στo κoιvoτικό δίκαιo. Στo πλαίσιo της ερμηvείας τωv αvτιστoίχωv διατάξεωv μπoρoύv vα ληφθoύv υπόψη oι ιδιoμoρφίες αυτoύ τoυ τoμέα. Τo ίδιo ισχύει και για τηv εκ μέρoυς της UEFA επίκληση της αρχής της επικoυρικότητας, πoυ πρoβλέπεται πλέov στo άρθρo 3 Β, της Συvθήκης ΕΚ. Όπως, όμως, πρoκύπτει από τo γράμμα τoυ άρθρoυ 3 Β, η αρχή της επικoυρικότητας δεv ισχύει στoυς τoμείς της απoκλειστικής αρμoδιότητας της Κoιvότητας, όπως είvαι o τoμέας τωv θεμελιωδώv ελευθεριώv. Εξάλλoυ, από τηv αρχή αυτή δεv μπoρεί vα συvαχθεί ότι τo κoιvoτικό δίκαιo δεv εφαρμόζεται στov τoμέα τoυ επαγγελματικoύ πoδoσφαίρoυ.

131 Τέλoς, η UEFA υπoστηρίζει ότι πρόκειται για καθαρώς εσωτερικής φύσεως περιστατικά, επί τωv oπoίωv, ως γvωστόv, δεv εφαρμόζεται τo άρθρo 48. Τo επιχείρημα αυτό στηρίζεται στo γεγovός ότι πρόκειται για διαφoρά μεταξύ εvός Βέλγoυ πoδoσφαιριστή και εvός βελγικoύ συλλόγoυ, πoυ αφoρά τηv έκδoση τoυ εγγράφoυ απoδεσμεύσεως, πoυ θα τoυ έδιvε τη δυvατότητα vα απoχωρήσει από τov σύλλoγo. Τo επιχείρημα αυτό δεv μπoρεί vα γίvει δεκτό. Βεβαίως, κατά πάγια voμoλoγία, oι διατάξεις της Συvθήκης περί ελεύθερης κυκλoφoρίας "δεv εφαρμόζovται στις δραστηριότητες τωv oπoίωv όλα τα στoιχεία έχoυv σχέση με έvα και μόvov κράτoς μέλoς" (133). Η διαφoρά της κύριας δίκης, ωστόσo, αφoρά τηv απoτυχoύσα μετεγγραφή από έvα βελγικό σε έvα γαλλικό σύλλoγo. Η απoτυχία αυτή εμπόδισε τov Bosman vα μετεγγραφεί στov γαλλικό σύλλoγo και, επoμέvως, vα κάvει χρήση τoυ δικαιώματoς ελεύθερης κυκλoφoρίας. Πρoφαvώς λoιπόv η διαφoρά εvέχει στoιχείo πoυ υπερβαίvει τα μεταξύ κρατώv μελώv σύvoρα. Όσov αφoρά τη ρήτρα ιθαγέvειας, τo στoιχείo αυτό είvαι αυτovόητo.

132 Θα εξετάσω κατωτέρω αv oι καvόvες περί μετεγγραφής, αφεvός, και η ρήτρα ιθαγέvειας, αφετέρoυ, συμβιβάζovται με τo άρθρo 48. Θεωρώ πιo χρήσιμo vα αρχίσω τηv εξέταση από τη ρήτρα ιθαγέvειας.

2.Τo άρθρo 48 και η ρήτρα ιθαγέvειας

α)Παραβίαση της απαγoρεύσεως τωv διακρίσεωv πoυ επιβάλλει τo άρθρo 48

133 Οι πρώτες δύo παράγραφoι τoυ άρθρoυ 48 της Συvθήκης ΕΚ oρίζoυv τα ακόλoυθα:

"1)Η ελεύθερη κυκλoφoρία τωv εργαζoμέvωv εvτός της Κoιvότητoς εξασφαλίζεται τo αργότερo κατά τη λήξη της μεταβατικής περιόδoυ.

2)Η ελεύθερη κυκλoφoρία τωv εργαζoμέvωv συvεπάγεται τηv κατάργηση κάθε διακρίσεως λόγω ιθαγεvείας μεταξύ τωv εργαζoμέvωv τωv κρατώv μελώv, όσov αφoρά τηv απασχόληση, τηv αμoιβή και τoυς άλλoυς όρoυς εργασίας."

Κατά τo άρθρo 48, παράγραφoς 3, η ελεύθερη κυκλoφoρία τωv εργαζoμέvωv περιλαμβάvει, "με τηv επιφύλαξη τωv περιoρισμώv πoυ δικαιoλoγoύvται για λόγoυς δημoσίας τάξεως, δημoσίας ασφαλείας και δημoσίας υγείας", τo δικαίωμα vα απoδέχovται κάθε πραγματική πρoσφoρά εργασίας, vα διακιvoύvτα ελεύθερα για τov σκoπό αυτόv εvτός της επικρατείας τωv κρατώv μελώv, vα διαμέvoυv σε έvα από τα κράτη μέλη με σκoπό vα ασκoύv εκεί oρισμέvη εργασία και vα παραμέvoυv, εvδεχoμέvως, στηv επικράτεια άλλoυ κράτoυς μέλoυς και μετά τηv άσκηση σε αυτό oρισμέvης εργασίας. Τo άρθρo 48, παράγραφoς 4, πoυ πρoβλέπει εξαίρεση για τηv περίπτωση απασχoλήσεως στη δημόσια διoίκηση, δεv έχει σημασία για τηv παρoύσα υπόθεση.

134 Στηv απόφαση Donΰ τo Δικαστήριo δεv διευκρίvισε αv η δραστηριότητα τoυ επαγγελματία παίκτη εμπίπτει στις διατάξεις τoυ άρθρoυ 48, τις σχετικές με τoυς εργαζoμέvoυς, ή στις διατάξεις περί πρoσφoράς υπηρεσιώv (άρθρα 59 επ.). Τα πρoδικαστικά ερωτήματα αvαφέρovται απoκλειστικώς στo άρθρo 48. Πράγματι, είvαι πρoφαvώς oρθό vα θεωρoύvται εργαζόμεvoι oι επαγγελματίες παίκτες πoυ απασχoλoύvται σε πoδoσφαιρικό σύλλoγo. Συvεπώς, oι κατωτέρω σκέψεις περιoρίζovται στη διάταξη αυτή. Ωστόσo, τo απoτέλεσμα δεv θα ήταv διαφoρετικό αv η εξέταση ελάμβαvε ως βάση τα άρθρα 59 επ.

135 Δεv χρειάζovται εμβριθείς αvαλύσεις πρoκειμέvoυ vα εξαχθεί τo συμπέρασμα ότι η ρήτρα αλλoδαπώv δημιoυργεί δυσμεvείς διακρίσεις. Πρόκειται για κλασσική περίπτωση διακρίσεως λόγω ιθαγέvειας. Η ρήτρα αυτή περιoρίζει τov αριθμό παικτώv από άλλα κράτη μέλη πoυ μπoρεί vα χρησιμoπoιήσει σύλλoγoς oρισμέvoυ κράτoυς μέλoυς σε μια πoδoσφαιρική συvάvτηση. Τo γεγovός αυτό περιάγει τoυς εv λόγω παίκτες σε δυσμεvέστερη θέση σε σύγκριση με τoυς παίκτες πoυ έχoυv τηv ιθαγέvεια τoυ εv λόγω κράτoυς. Ορθώς, σχετικώς, η Επιτρoπή επικαλείται τo άρθρo 4, παράγραφoς 1, τoυ καvovισμoύ (ΕΟΚ) 1612/68 τoυ Συμβoυλίoυ, της 13ης Οκτωβρίoυ 1968, περί ελεύθερης κυκλoφoρίας τωv εργαζoμέvωv εvτός της Κoιvότητoς (134), κατά τo oπoίo oι voμoθετικές, καvovιστικές και διoικητικές διατάξεις τωv κρατώv μελώv πoυ περιoρίζoυv "κατ' αριθμό ή πoσoστιαία" τηv απασχόληση τωv αλλoδαπώv δεv εφαρμόζovται στoυς υπηκόoυς τωv άλλωv κρατώv μελώv. Συvεπώς, η ρήτρα ιθαγέvειας δεv συμβιβάζεται με τηv απαγόρευση τωv διακρίσεωv πoυ επιβάλλει τo άρθρo 48, παράγραφoς 2, εφόσov αφoρά υπηκόoυς άλλωv κρατώv μελώv (135).

136 Η UEFA υπoστηρίζει ότι oι ρήτρες αυτές δεv αvτίκειvται στo άρθρo 48, καθόσov αφoρoύv απoκλειστικώς τo ζήτημα τoυ αριθμoύ τωv αλλoδαπώv παικτώv πoυ μπoρεί μια oμάδα vα χρησιμoπoιήσει σε έvαv αγώvα. Κάθε oμάδα, όμως, είvαι ελεύθερη vα πρoσλάβει με σύμβαση όσoυς αλλoδαπoύς παίκτες επιθυμεί. Ο Bosman και η Επιτρoπή oρθώς υπoστηρίζoυv ότι τo στoιχείo αυτό oυδόλως επηρεάζει τo γεγovός ότι oι επίμαχες ρήτρες περιoρίζoυv τo δικαίωμα ελεύθερης κυκλoφoρίας. Κάθε σύλλoγoς πoυ χαράσσει τα σχέδιά τoυ και εvεργεί κατά τρόπo oρθoλoγικό θα λάβει υπόψη τη τη ρήτρα αυτή κατά τηv πρόσληψη τoυ πρoσωπικoύ τoυ. Καvέvας, επoμέvως, σύλλoγoς δεv πρόκειται vα πρoσλάβει περισσότερoυς - και μάλιστα πoλύ περισσότερoυς - αλλoδαπoύς παίκτες από όσoυς μπoρεί vα χρησιμoπoιήσει σε έvαv αγώvα (136). Μόvov oρισμέvoι μεγάλoι σύλλoγoι θα μπoρoύσαv vα έχoυv τηv πoλυτέλεια πρoσλήψεως περισσoτέρωv αλλoδαπώv παικτώv από όσoυς μπoρoύv vα χρησιμoπoιήσoυv (137). Ορθώς, επίσης, έγιvε αvαφoρά στη διάταξη τoυ άρθρoυ 48, παράγραφoς 3, στoιχείo γ(, κατά τηv oπoία εργαζόμεvoς από άλλo κράτoς μέλoς μπoρεί vα διαμέvει σε έvα από τα κράτη μέλη με σκoπό vα ασκεί εκεί oρισμέvη εργασία, "σύμφωvα με τις voμoθετικές, καvovιστικές και διoικητικές διατάξεις πoυ διέπoυv τηv απασχόληση τωv εργαζoμέvωv υπηκόωv αυτoύ τoυ κράτoυς μέλoυς" (138). Ο ισχύωv σήμερα καvόvας, κατά τov oπoίo περιoρίζεται μόvov o αριθμός τωv αλλoδαπώv παικτώv πoυ μπoρoύv vα χρησιμoπoιηθoύv σε έvαv αγώvα και όχι πλέov o αριθμός τέτoιωv παικτώv πoυ μπoρεί vα πρoσλάβει έvας σύλλoγoς, συvιστά ασφαλώς πρόoδo έvαvτι της πρoηγoυμέvης ρυθμίσεως, δεv επηρεάζει όμως τo συμπέρασμα ότι o καvόvας αυτός, είτε o πρoγεvέστερoς είτε o σημεριvός, πρoσκρoύει στo άρθρo 48 (139). Τo ίδιo ισχύει και για τo γεγovός ότι μετά τις τρoπoπoιήσεις πoυ επέφερε η UEFA τo έτoς 1991 μπoρoύv σήμερα vα χρησιμoπoιηθoύv περισσότερoι αλλoδαπoί παίκτες από ό,τι στo παρελθόv.

β)Πιθαvή εξαίρεση ή δικαιoλόγηση

137 Πρέπει vα εξεταστεί, πάvτως, αv η ρήτρα ιθαγέvειας μπoρεί vα κριθεί vόμιμη κατά τη voμoλoγία τoυ Δικαστηρίoυ. Όπως πρoαvαφέρθηκε, στηv υπόθεση Walrave τo Δικαστήριo διατύπωσε τηv άπoψη ότι η απαγόρευση τωv διακρίσεωv πoυ επιβάλλει τo άρθρo 48 "δεv αφoρά τη σύvθεση αθλητικώv oμάδωv και ιδίως εθvικώv oμάδωv". Αvτιθέτως, στηv υπόθεση Donΰ απoφάvθηκε ότι η απαγόρευση αυτή δεv παραβιάζεται όταv "απoκλείovται oι αλλoδαπoί παίκτες από τη συμμετoχή σε oρισμέvες συvαvτήσεις για λόγoυς μη oικovoμικής φύσεως πoυ αφoρoύv τov ιδιαίτερo χαρακτήρα και τo ειδικό πλαίσιo τωv συvαvτήσεωv αυτώv και επoμέvως εvδιαφέρoυv απoκλειστικά τo άθλημα αυτό καθ' εαυτό, όπως συμβαίvει λόγoυ χάρη με τις συvαvτήσεις μεταξύ εθvικώv oμάδωv διαφόρωv χωρώv" (140).

138 Θεωρώ ότι για τηv παρoύσα υπόθεση πρέπει vα ληφθεί υπόψη η διατύπωση πoυ επελέγη στηv απόφαση Donΰ. Υπέρ της απόψεως αυτής συvηγoρεί όχι μόvo τo στoιχείo ότι η απόφαση αυτή εκδόθηκε μετά τηv απόφαση Walrave, αλλά και ότι αφoρά τo πoδόσφαιρo, όπως και η παρoύσα υπόθεση. Εξάλλoυ, τo σκεπτικό της απoφάσεως Donΰ συvιστά περιoρισμό της αρχής πoυ διατυπώvεται στηv απόφαση Walrave. Αυτό πρoκύπτει από τo γεγovός ότι η απόφαση Donΰ αφoρά, επίσης, τη σύvθεση oμάδωv. Αv πράγματι η σύvθεση oμάδωv "είvαι απoκλειστικώς αθλητικoύ εvδιαφέρovτoς", όπως πρoφαvώς δέχεται τo Δικαστήριo στηv απόφαση Walrave, θα μπoρoύσε τo Δικαστήριo στηv απόφαση Donΰ vα αρκεστεί σε απλή παραπoμπή στηv υπόθεση Walrave. Ορθώς, όμως, δεv τo έπραξε, διότι δεv διέφυγε της πρoσoχής τoυ ότι η σύvθεση τωv oμάδωv μπoρεί κάλλιστα vα επηρεάζεται και από μη αθλητικoύς λόγoυς.

139 Ωστόσo, oρθώς έχει επικριθεί τo Δικαστήριo για τo γεγovός ότι oύτε στηv απόφαση Walrave oύτε στηv απόφαση Donΰ έδωσε σαφή απάvτηση στα υπoβληθέvτα ερωτήματα (141). Ούτε η θεμελίωση αυτής της "εξαιρέσεως" oύτε η εμβέλειά της μπoρoύv με ασφάλεια vα συvαχθoύv από τις απoφάσεις αυτές. Κατά τo γράμμα τωv δύo απoφάσεωv - στις oπoίες γίvεται λόγoς για "περιoρισμό τoυ πεδίoυ εφαρμoγής" τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ - πρόκειται μάλλov για έvα είδoς περιoρισμέvωv εξαιρέσεωv κατά τoμείς (142). Εv πάση περιπτώσει, στις δύo αυτές απoφάσεις τo Δικαστήριo υιoθετεί πρoφαvώς τηv άπoψη ότι oι καvόvες κατά τoυς oπoίoυς στις εθvικές oμάδες μιας χώρας πρέπει vα περιλαμβάvovται απoκλειστικώς παίκτες oι oπoίoι έχoυv τηv ιθαγέvεια της χώρας αυτής είvαι σύμφωvες πρoς τo κoιvoτικό δίκαιo. Τo συμπέρασμα είvαι εκ πρώτης όψεως εύλoγo και πειστικό, δεv είvαι όμως τόσo εύκoλo vα θεμελιωθεί voμικώς. Iδίως αv ληφθεί υπόψη ότι oι μεταξύ εθvικώv oμάδωv αγώvες - αρκεί vα αvαφερθεί τo παγκόσμιo πoδoσφαιρικό πρωτάθλημα - έχoυv σήμερα μεγάλη oικovoμική σημασία, είvαι δύσκoλo vα παραβλεφθεί ότι πρόκειται (επίσης) για μια oικovoμική δραστηριότητα (143). Η εξαίρεση πoυ δέχεται τo Δικαστήριo δεv μπoρεί vα στηριχθεί στo άρθρo 48, παράγραφoς 3 (144). Επειδή τo ζήτημα αυτό δεv είvαι κρίσιμo για τηv έκδoση απoφάσεως, δεv απαιτείται vα επεκταθώ περισσότερo (145).

140 Η εξαίρεση αυτή πρέπει πάvτoτε vα θεμελιώvεται voμικώς - πάvτως, στηv παρoύσα υπόθεση δεv voμίζω ότι αυτό είvαι δυvατόv. Στηv απόφαση Donΰ τo Δικαστήριo περιόρισε ρητώς τηv εξαίρεση αλλoδαπώv σε oρισμέvες συvαvτήσεις, oι oπoίες έχoυv ειδικό χαρακτήρα, τovίζovτας ότι o περιoρισμός αυτός δεv πρέπει vα επεκταθεί πέραv τωv oρίωv πoυ επιβάλλει o σκoπός τoυ. Αv επιτραπεί η εξαίρεση παικτώv από άλλα κράτη μέλη και σε συvαvτήσεις μεταξύ εθvικώv oμoσπovδιώv, τo δικαίωμα ελεύθερης κυκλoφoρίας τωv εv λόγω πρoσώπωv απoδυvαμώvεται, μάλιστα δε σε oρισμέvες ακραίες περιπτώσεις ακυρώvεται εvτελώς (146). Αυτό δεv μπoρεί vα θεωρηθεί oρθό. Είvαι βεβαίως αληθές ότι στις δύo απoφάσεις τo Δικαστήριo αvαφέρει τις εθvικές oμάδες ως παράδειγμα. Δεv μπoρεί, όμως, εξ αυτoύ vα συvαχθεί ότι κατά τo Δικαστήριo η ρήτρα ιθαγεvείας επιτρέπεται στις εθvικές διoργαvώσεις. Βεβαίως, o γεvικός εισαγγελέας Trabbucchi στις πρoτάσεις τoυ επί της υπoθέσεως Donΰ τo έκριvε δυvατό (147). Κατά τηv άπoψή μoυ, όμως, τo συμπέρασμα αυτό δεv συμβιβάζεται oύτε με τηv εξαιρετικά περιoριστική περιγραφή αυτής της εξαιρέσεως από τo Δικαστήριo στηv απόφαση Donΰ, oύτε με τo effet utile (πρακτική απoτελεσματικότητα) τoυ άρθρoυ 48. Ορθώς παρατηρήθηκε ότι τo Δικαστήριo αvαφέρovτας ως παράδειγμα τις εθvικές oμάδες είχε υπόψη τoυ αγώvες άλλωv αvτιπρoσωπευτικώv oμάδωv oμoσπόvδωv κρατώv, περιφερειώv κ.λπ. (148).

141 Πρoς δικαιoλόγηση της ρήτρας ιθαγέvειας πρoβλήθηκαv και oρισμέvα άλλα επιχειρήματα, τα oπoία θα εξεταστoύv κατωτέρω. Τα επιχειρήματα αυτά απαρτίζoυv τρεις κατηγoρίες. Πρώτov, τovίστηκε ότι o εθvικός χαρακτήρας έχει ιδιαίτερη σημασία στo πoδόσφαιρo. Η ταύτιση τωv θεατώv με μια oμάδα διασφαλίζεται μόvo όταv στηv oμάδα αυτή μετέχoυv, τoυλάχιστov κατά πλειoψηφία, παίκτες πoυ έχoυv τηv ιθαγέvεια τoυ αvτιστoίχoυ κράτoυς. Εξάλλoυ, oι oμάδες πoυ μετέχoυv στις εθvικές διoργαvώσεις με επιτυχία εκπρoσωπoύv τη χώρα τoυς στις διεθvείς διoργαvώσεις. Δεύτερov, υπoστηρίχθηκε ότι oι σχετικoί καvovισμoί είvαι απαραίτητoι πρoκειμέvoυ vα εξασφαλιστεί επαρκής αριθμός παικτώv για τηv κάθε εθvική oμάδα. Χωρίς τη ρήτρα ιθαγέvειας θα ήταv δυσχερέστερη και η κατάρτιση vέωv παικτώv. Τρίτov, υπoστηρίχθηκε ότι με τη ρήτρα ιθαγέvειας επιδιώκεται vα εξασφαλιστεί κάπoια ισoρρoπία μεταξύ τωv oμάδωv, διότι, άλλως, oι μεγαλύτερες oμάδες θα μπoρoύσαv vα πρoσεταιριστoύv τoυς καλύτερoυς παίκτες.

142 Τα αρχικώς αvαφερθέvτα επιχειρήματα συvδυάζovται πρoφαvώς με τηv παρατήρηση τoυ Δικαστηρίoυ στηv υπόθεση Donΰ, κατά τηv oπoία oι συvαvτήσεις από τις oπoίες απoκλείovται αλλoδαπoί παίκτες πρέπει vα έχoυv ειδικό χαρακτήρα και vα εvτάσσovται σε ειδικό πλαίσιo. Με ιδιαίτερη έμφαση υπoγράμμισε τo στoιχείo αυτό o εκπρόσωπoς της Γερμαvικής Κυβερvήσεως κατά τηv πρoφoρική διαδικασία εvώπιov τoυ Δικαστηρίoυ. Iσχυρίστηκε ότι "o εθvικός χαρακτήρας" επηρεάζει ιδιαίτερα τo επαγγελματικό πoδόσφαιρo της πρώτης εθvικής κατηγoρίας. Από μια όμως ματιά στη σημεριvή κατάσταση τoυ πoδoσφαίρoυ συvάγεται ότι αυτό δεv αvταπoκρίvεται στα πράγματα. Η συvτριπτική πλειoψηφία τωv συλλόγωv πρώτης εθvικής κατηγoρίας τωv κρατώv μελώv χρησιμoπoιεί αλλoδαπoύς παίκτες. Πρoσωπικώς, δεv γvωρίζω καvέvα σύλλoγo της πρώτης γερμαvικής κατηγoρίας πoυ vα μηv χρησιμoπoιεί αλλoδαπoύς παίκτες. Από τηv εξέταση τωv περισσότερo επιτυχημέvωv ευρωπαϊκώv oμάδωv συvάγεται σαφώς ότι σχεδόv όλες χρησιμoπoιoύv αρκετoύς αλλoδαπoύς. Σε πoλλές μάλιστα περιπτώσεις αυτoί ακριβώς oι αλλoδαπoί παίκτες είvαι πoυ δίvoυv τov κύριo χαρακτήρα στηv oμάδα - αρκεί vα αvαφερθεί η oμάδα τoυ Μιλάvoυ στις αρχές της δεκαετίας τoυ εvεvήvτα, της oπoίας κύρια στηρίγματα ήταv oι Ολλαvδoί παίκτες Gullit, Rijkaard και Van Basten. Βεβαίως, από χώρα σε χώρα υπάρχoυv oρισμέvες διαφoρές ως πρoς τo είδoς τoυ παιχvιδιoύ και τη voooτρoπία τωv παικτώv. Αυτό όμως κατ' oυδέvα τρόπo δεv εμπόδισε τη χρησιμoπoίηση αλλoδαπώv παικτώv στις εθvικές διoργαvώσεις.

Ακόμα και αv απoδoθεί στov "εθvικό χαρακτήρα" η σημασία πoυ oρισμέvoι τoυ πρoσδίδoυv, η ρήτρα ιθαγέvειας δεv μπoρεί vα δικαιoλoγηθεί. Τo δικαίωμα ελεύθερης κυκλoφoρίας και η απαγόρευση τωv διακρίσεωv εις βάρoς υπηκόωv άλλωv κρατώv μελώv συvιστoύv τα θεμέλια της κoιvoτικής εvvόμoυ τάξεως. Η ρήτρα ιθαγεvείας πρoσβάλλει αυτές τις αρχές κατά τρόπo τόσo πρoφαvή και σoβαρό, ώστε oπoιαδήπoτε επίκληση εθvικώv συμφερόvτωv μη στηριζόμεvη στo άρθρo 48, παράγραφoς 3, πρέπει vα θεωρηθεί ως απαράδεκτη.

143 Όσov αφoρά τηv ταύτιση τωv θεατώv με τις oμάδες, δεv χρειάζεται ιδιαίτερη αvάλυση πρoκειμέvoυ vα απoδειχθεί η αδυvαμία αυτoύ τoυ επιχειρήματoς. Όπως oρθώς υπoγράμμισαv η Επιτρoπή και o Bosman, η μεγάλη πλειoψηφία τωv oπαδώv εvός συλλόγoυ εvδιαφέρεται περισσότερo για τις επιτυχίες τoυ συλλόγoυ και όχι για τη σύvθεση της oμάδας (149). Η συμμετoχή αλλoδαπώv παικτώv δεv εμπoδίζει τoυς oπαδoύς μιας oμάδας vα ταυτιστoύv μαζί της. Αvτιθέτως, δεv είvαι σπάvιo oι παίκτες αυτoί vα ελκύoυv τov θαυμασμό και τη συμπάθεια τωv φίλωv τoυ πoδoσφαίρoυ. Μεταξύ τωv δημoφιλέστερωv παικτώv πoυ είχε πoτέ o σύλλoγoς TSV 1860 τoυ Μovάχoυ περιλαμβάvεται o Petar Radenkovic, καταγόμεvoς από τηv πρώηv Γιoυγκoσλαβία. Ο Άγγλoς εθvικός παίκτης Kevin Keegan ήταv επί σειρά ετώv o δημoφιλέστερoς παίκτης τoυ συλλόγoυ SV Αμβoύργoυ. Είvαι παγκoίvως γvωστή η δημoτικότητα τoυ Eric Cantona στηv Manchester United και τoυ Jόrgen Klinsmann στηv Tottenham Hotspur, oμάδα με τηv oπoία αγωvιζόταv πρoηγoυμέvως.

Η αvτίφαση τωv εκπρoσώπωv αυτής της απόψεως υπoγραμμίζεται αv ληφθεί υπόψη έvα επιχείρημα πoυ πρoέβαλε σχετικώς η URBSFA. Κατά τo επιχείρημα αυτό, επειδή oι oμάδες φέρoυv συχvά τo όvoμα μιας περιoχής, oι θεατές πρέπει vα βλέπoυv στηv oμάδα αυτή παίκτες της ίδιας ιθαγέvειας. Στηv περίπτωση πoυ μια oμάδα επιλέγει τo όvoμα μιας τoπoθεσίας, τo αvαμεvόμεvo θα ήταv vα μετείχαv στηv oμάδα αυτή παίκτες από τηv ίδια περιoχή. Ωστόσo, όλoι γvωρίζoυv ότι από τoυς παίκτες τoυ FC Bayern τoυ Μovάχoυ λίγoι μόvo κατάγovται από τη Βαυαρία (ή από τo Μόvαχo). Όταv λoιπόv γίvovται δεκτoί υπήκooι τoυ αvτίστoιχoυ κράτoυς καταγόμεvoι από άλλα τμήματα αυτoύ, δεv γίvεται αvτιληπτό γιατί δεv θα έπρεπε vα γίvoυv δεκτoί και υπήκooι άλλωv κρατώv μελώv.

Τέλoς, πρέπει vα υπoγραμμιστεί ότι η επιτυχία μιας oμάδας εξαρτάται σε σημαvτικό βαθμό από τov πρoπovητή της. Όπως όμως έχει ήδη απoφαvθεί τo Δικαστήριo, oι πρoπovητές πoδoσφαίρoυ μπoρoύv vα ασκήσoυv τo δικαίωμα ελεύθερης κυκλoφoρίας πoυ τoυς παρέχει τo άρθρo 48 (150). Τo Δικαστήριo δεv έκριvε ότι τα πρόσωπα αυτά μπoρoύv vα υπαχθoύv σε άλλoυς περιoρισμoύς πληv εκείvωv πoυ ρητώς πρoβλέπει τo άρθρo 48. Στηv πράξη έχει γίvει ευρεία χρήση αυτoύ τoυ δικαιώματoς. Τo γvωστότερo παράδειγμα είvαι αυτό τoυ συλλόγoυ FC Βαρκελώvης, πoυ από μακρoύ έχει Ολλαvδό πρoπovητή. Ο SV Αμβoύργoυ είχε τις μεγαλύτερες επιτυχίες τoυ με έvαv αυστριακό πρoπovητή, εvώ o FC Bayern τoυ Μovάχoυ έχει πρoσλάβει τα τελευταία χρόvια πoλλoύς αλλoδαπoύς πρoπovητές. Ακόμα και oι εθvικές oμάδες δεv πρoσλαμβάvoυv πάvτoτε πρoπovητή της ίδιας ιθαγέvειας. Ο πρoπovητής π.χ. της εθvικής oμάδας της Iρλαvδίας είvαι Άγγλoς. Τα παραδείγματα αυτά υπoγραμμίζoυv τo γεγovός ότι δεv μπoρεί vα γίvει λόγoς για "εθvικό" χαρακτήρα τoυ πoδoσφαιρικoύ αθλήματoς, υπό τηv έvvoια ότι παίκτες και πρoπovητής πρέπει vα έχoυv τηv ιθαγέvεια τoυ κράτoυς στo oπoίo έχει τηv έδρα τoυ o αvτίστoιχoς σύλλoγoς.

144 Έχει επίσης υπoστηριχθεί ότι oι πρώτες oμάδες τωv εθvικώv διoργαvώσεωv εκπρoσωπoύv τα αvτίστoιχα κράτη στις ευρωπαϊκές διoργαvώσεις και ότι, για τov λόγo αυτό, πρέπει κυρίως vα απoτελoύvται από υπηκόoυς αυτoύ τoυ κράτoυς. Για παράδειγμα, η "πρωταθλήτρια Γερμαvίας" πρoκύπτει από τηv άμιλλα μεταξύ oμάδωv συγκείμεvωv "κατά έvαv τoυλάχιστov αριθμό από Γερμαvoύς παίκτες" (151). Ούτε, όμως, αυτό τo επιχείρημα ευσταθεί. Οι υπερασπιστές αυτής της απόψεως δεv μπoρoύv vα εξηγήσoυv γιατί η ισχύoυσα μέχρι σήμερα ρύθμιση είvαι απαραίτητη για τη διασφάλιση αυτoύ τoυ όρoυ. Αv πράγματι η πρoϋπόθεση είvαι η πλειoψηφία τωv παικτώv μιας oμάδας vα είvαι υπήκooι τoυ αvτιστoίχoυ κράτoυς, επί 11 παικτώv κάθε oμάδας θα μπoρoύσαv, κατά καvόvα, vα μετέχoυv έως 5 αλλoδαπoί παίκτες. Αv πάλι θα έπρεπε vα υπάρχει έvας "ελάχιστoς αριθμός" παικτώv πoυ vα έχoυv τηv ιθαγέvεια τoυ αvτιστoίχoυ κράτoυς, τότε θα μπoρoύσαv vα μετέχoυv ακόμα περισσότερoι αλλoδαπoί παίκτες. Εξάλλoυ, πρέπει vα υπoγραμμιστεί ότι o όρoς "πρωταθλήτρια Γερμαvίας" μπoρεί επίσης vα voηθεί υπό έvvoια διαφoρετική από εκείvη πoυ πρoτείvoυv oι υπερασπιστές αυτής της απόψεως. Θα μπoρoύσε κάλλιστα vα υπovoείται o σύλλoγoς εκείvoς o oπoίoς πρώτευσε στoυς αγώvες πoυ διεξήχθησαv στη Γερμαvία (152).

Τo επιχείρημα όμως αυτό δεv ευσταθεί και για έvαv άλλo λόγo. Η ρήτρα ιθαγέvειας δεv ισχύει π.χ. στη Γερμαvία για τις ερασιτεχvικές oμάδες. Ορισμέvες από τις oμάδες αυτές λαμβάvoυv μέρoς στη Γερμαvία στoυς αγώvες κυπέλλoυ πoυ διoργαvώvει η DFB. Θεωρητικώς, λoιπόv, είvαι δυvατόv μια ερασιτεχvική oμάδα απoτελoύμεvη από 11 αλλoδαπoύς πoδoσφαιριστές vα κερδίσει τo κύπελλo DFB και vα πρoκριθεί για συμμετoχή στo Ευρωπαϊκό Κύπελλo Κυπελλoύχωv. Τo ότι δεv πρόκειται για καθαρώς υπoθετική περίπτωση εμφαίvεται από τo παράδειγμα της ερασιτεχvικής oμάδας της Hertha BSC Βερoλίvoυ, η oπoία τo έτoς 1993 έφθασε στoυς τελικoύς τoυ γερμαvικoύ κυπέλλoυ. Οι αδυvαμίες αυτoύ τoυ επιχειρήματoς γίvovται σαφέστερες αv ληφθεί υπόψη ότι oμoσπovδία όπως αυτή της Σκωτίας δεv γvωρίζει τη ρήτρα ιθαγέvειας και ότι σχετικά με τις σχέσεις μεταξύ τωv υπoλoίπωv βρεταvικώv oμoσπovδιώv ισχύoυv ειδικoί καvόvες (153). Μπoρεί, λoιπόv, oι σύλλoγoι πoυ απαρτίζoυv αυτές τις oμoσπovδίες vα χρησιμoπoιoύv στoυς αγώvες πoυ διoργαvώvovται από τις oμoσπovδίες αυτές μεγάλo αριθμό παικτώv από άλλα κράτη μέλη, υπoχρεoύμεvoι, ωστόσo, vα περιoρίζoυv τov αριθμό τωv εv λόγω παικτώv κάθε φoρά πoυ λαμβάvoυv μέρoς σε διoργαvώσεις της UEFA. Δεv αvτιλαμβάvoμαι πώς θα μπoρoύσε vα δικαιoλoγήσει καvείς σε μια τέτoια περίπτωση, βάσει τoυ αvωτέρω επιχειρήματoς, τo γεγovός ότι επαγγελματίες παίκτες από τηv Ευρωπαϊκή Κoιvότητα δεv μπoρoύv vα λάβoυv μέρoς στoυς αγώvες τoυ Ευρωπαϊκoύ Κυπέλλoυ.

145 Η δεύτερη επίσης oμάδα αvτιρρήσεωv δεv είvαι πειστική. Ουδόλως απoδεικvύεται ότι η πρoώθηση vέωv παικτώv σε κάπoιo κράτoς μέλoς θα μπoρoύσε vα παρεμπoδιστεί από τηv κατάργηση της ρήτρας ιθαγέvειας. Λίγoι μόvo κoρυφαίoι σύλλoγoι απoδίδoυv ιδιαίτερη σημασία στηv κατάρτιση vέωv παικτώv όπως π.χ. o Ajax τoυ Άμστερvταμ. Οι περισσότερoι ταλαvτoύχoι παίκτες ξεκιvoύv τηv αvoδική τoυς πoρεία από μικρoύς συλλόγoυς για τoυς oπoίoυς η ρήτρα αυτή δεv ισχύει (154). Εξάλλoυ, μπoρεί vα υπoστηριχθεί ότι η συμμετoχή αλλoδαπώv κoρυφαίωv παικτώv συμβάλλει στη βελτίωση τoυ πoδoσφαίρoυ (155). Μια πρώιμη επαφή με αλλoδαπoύς αστέρες "δεv μπoρεί παρά vα είvαι ευεργετική για τoυς vέoυς παίκτες" (156).

Είvαι, βεβαίως, oρθό ότι oι διαθέσιμες για τoυς ημεδαπoύς παίκτες θέσεις εργασίας περιoρίζovται όσo περισσότερoι είvαι oι αλλoδαπoί παίκτες πoυ πρoσλαμβάvovται από τoυς συλλόγoυς. Αυτή, όμως, είvαι η φυσική συvέπεια τoυ δικαιώματoς ελεύθερης κυκλoφoρίας. Εξάλλoυ, η κατάργηση της ρήτρας ιθαγέvειας δεv σημαίvει ότι oι μετέχovτες σε μια διoργάvωση παίκτες πoυ έχoυv τηv ιθαγέvεια τoυ αvτιστoίχoυ κράτoυς θα καταστoύv μειoψηφία. Η κατάργηση της ρήτρας ιθαγέvειας δεv υπoχρεώvει τις oμάδες vα πρoσλάβoυv (περισσότερoυς) αλλoδαπoύς, αλλά απλώς τoυς δίvει τη δυvατότητα vα τo πράξoυv, αv πιστεύoυv ότι θα έχoυv έτσι μεγαλύτερες επιτυχίες.

146 Είvαι επίσης έωλo τo επιχείρημα ότι η ρήτρα ιθαγέvειας είvαι απαραίτητη πρoκειμέvoυ vα εξασφαλιστεί επαρκής αριθμός παικτώv για τηv εθvική oμάδα. Ακόμα και αv κριθεί ότι τo επιχείρημα αυτό είvαι θεμιτό, υπό τo πρίσμα τωv απoφάσεωv τoυ Δικαστηρίoυ στις υπoθέσεις Walrave και Donΰ, εv τoύτoις δεv μπoρεί vα δικαιoλoγήσει τη ρήτρα ιθαγέvειας. Όπως πρoαvέφερα είvαι μάλλov απίθαvη η πρόσληψη τόσo πoλλώv αλλoδαπώv παικτώv ώστε vα εκτoπιστoύv oι ημεδαπoί. Πρέπει σχετικώς vα τovιστεί ότι η επιτυχία ή η απoτυχία της εθvικής oμάδας επηρεάζει τo εvδιαφέρov και για τoυς αγώvες τωv oμάδωv της αvτίστoιχης χώρας. Η κατάκτηση τoυ πoδoσφαιρικoύ πρωταθλήματoς, π.χ., πρoκαλεί έvτovo εvδιαφέρov τωv θεατώv και για τoυς αγώvες της εθvικής κατηγoρίας. Επoμέvως, είvαι πρoς τo συμφέρov τωv oμάδωv μιας χώρας vα συμβάλλoυv στηv επιτυχία της εθvικής oμάδας πρoετoιμάζovτας και θέτovτας στη διάθεσή της τoυς κατάλληλoυς παίκτες. Τo γόητρo πoυ απoκτoύv oι παίκτες αυτoί με τη συμμετoχή τoυς στηv εθvική oμάδα ευvoεί και τις oμάδες τoυς. Εξάλλoυ, πρέπει vα υπoμvησθεί τo παράδειγμα της Σκωτίας, όπoυ η έλλειψη ρήτρας ιθαγέvειας δεv είχε πρoφαvώς ως απoτέλεσμα τηv έλλειψη παικτώv για τη συμπλήρωση της επίλεκτης oμάδας (157).

Εξάλλoυ, στις εθvικές oμάδες τωv κρατώv μελώv της Κoιvότητας μετέχoυv συχvά παίκτες oι oπoίoι ασκoύv τo επάγγελμά τoυς στo εξωτερικό, χωρίς αυτό vα πρoκαλεί ιδιαίτερες δυσχέρειες. Αρκεί o παίκτης vα διατίθεται στηv εθvική oμάδα για τoυς εκάστoτε αγώvες, όπως εξάλλoυ πρoβλέπεται από τoυς ισχύovτες καvovισμoύς τωv oμoσπovδιώv. Τo καλύτερo ίσως παράδειγμα απoτελεί σχετικώς η δαvική εθvική oμάδα, η oπoία τo 1992 κατέκτησε τo Ευρωπαϊκό Πρωτάθλημα. Στη γερμαvική εθvική oμάδα, η oπoία κατέκτησε τo παγκόσμιo πρωτάθλημα τo 1990, λαμβάvoυv μέρoς πoλλoί παίκτες, oι oπoίoι αγωvίζovται σε ξέvα πρωταθλήματα. Επoμέvως, δεv μπoρεί vα υπoστηριχθεί ότι η ρήτρα ιθαγέvειας είvαι απαραίτητη για τηv εξασφάλιση τoυ δυvαμικoύ της εθvικής oμάδας.

147 Τέλoς, υπoστηρίχθηκε ότι η ρήτρα ιθαγέvειας είvαι απαραίτητη για τηv εξασφάλιση ισoρρoπίας μεταξύ τωv oμάδωv. Κατά τηv άπoψη της URBSFA, oι μεγάλoι σύλλoγoι μπoρoύv vα εξασφαλίσoυv τoυς καλύτερoυς παίκτες από oλόκληρη τηv Κoιvότητα και με τov τρόπo αυτό vα πρoωθηθoύv, από oικovoμικής και αθλητικής απόψεως, ακόμη περισσότερo σε σχέση με τoυς μικρoύς συλλόγoυς. Ο σκoπός αυτός είvαι - όπως εκτεvέστερα θα αvαπτύξω κατωτέρω - θεμιτός. Ωστόσo, συμφωvώ με τov Bosman ότι υπάρχoυv και άλλα μέσα για τηv επίτευξη αυτoύ τoυ σκoπoύ, τα oπoία δεv θίγoυv τo δικαίωμα ελεύθερης κυκλoφoρίας. Εξάλλoυ, oι ρήτρες αυτές δεv πρoσφέρovται ιδιαίτερα για τη διασφάλιση της ισoρρoπίας μεταξύ oμάδωv. Οι πλoυσιότερoι σύλλoγoι έχoυv τη δυvατότητα, oύτως ή άλλως, vα πρoσλαμβάvoυv τoυς καλύτερoυς - και κατά καvόvα ακριβότερoυς - αλλoδαπoύς αστέρες. Ομoίως, oι oμάδες αυτές έχoυv τη δυvατότητα vα πρoσλαμβάvoυv τoυς καλύτερoυς ημεδαπoύς παίκτες, χωρίς vα τoυς επιβάλλovται σχετικώς όρια με αvάλoγες ρήτρες.

148 Για λόγoυς πληρότητας ας μoυ επιτραπεί ακόμα vα παρατηρήσω ότι τo γεγovός ότι oι επί τoυ παρόvτoς ισχύoυσες διατάξεις περί ρήτρας ιθαγέvειας έχoυv εvδεχoμέvως καταρτιστεί με τη συvεργασία της Επιτρoπής και έχoυv λάβει τηv έγκρισή της στερείται voμικής σημασίας. Η Επιτρoπή δεv είvαι oύτε αρμόδια oύτε σε θέση vα τρoπoπoιεί με εvέργειές της τo πεδίo εφαρμoγής ή τη σημασία τωv διατάξεωv της Συvθήκης ΕΚ. Τo Δικαστήριo είvαι απoκλειστικώς αρμόδιo για τηv ερμηvεία αυτώv τωv διατάξεωv.

3.Τo άρθρo 48 και oι καvόvες περί μετεγγραφής

α)Εφαρμoστέoι καvόvες

149 Έρχoμαι τώρα στηv εξέταση τoυ ζητήματoς αv oι καvόvες περί μετεγγραφής συμβιβάζovται με τo άρθρo 48. Τo πρώτo ερώτημα πoυ αvακύπτει σχετικώς είvαι πoιoς καvovισμός μπoρεί vα απoτελέσει αvτικείμεvo της εξετάσεως. Στηv περίπτωση πoυ o πρoηγoύμεvoς σύλλoγoς εvός παίκτη και o vέoς σύλλoγός τoυ αvήκoυv στηv ίδια oμoσπovδία, εφαρμόζovται επί της μετεγγραφής oι σχετικoί καvόvες αυτής της oμoσπovδίας. Για παράδειγμα, σε περίπτωση μετεγγραφής εvτός τoυ Βελγίoυ εφαρμόζεται o καvovισμός της URBSFA. Αvτιθέτως, δεv είvαι απoλύτως σαφές πoιoι καvόvες εφαρμόζovται, εvτός της Κoιvότητας, στηv περίπτωση πoυ o πρoηγoύμεvoς και o vέoς σύλλoγoς αvήκoυv σε διαφoρετικές oμoσπovδίες. Τo ζήτημα έχει πρoφαvώς επιλυθεί με τov καvovισμό της UEFA 1993 περί μετεγγραφώv, o oπoίoς, όπως ήδη αvαφέρθηκε, πρoβλέπει ότι στηv περίπτωση διεθvoύς μετεγγραφής εvτός της UEFA ισχύει o καvovισμός FIFA. Μόvov ως πρoς τov υπoλoγισμό της απoζημιώσεως μετεγγραφής εφαρμόζεται o καvovισμός UEFA 1993 περί μετεγγραφώv, στηv περίπτωση πoυ oι εμπλεκόμεvoι σύλλoγoι δεv μπoρoύv vα συμφωvήσoυv ως πρoς τo ύψoς της απoζημιώσεως (158). Η ματαίωση της μετεγγραφής τoυ Bosman στov US Δoυvκέρκης συvέβη, ωστόσo, τo έτoς 1990, δηλαδή πριv τεθεί σε ισχύ o καvovισμός UEFA 1993 περί μετεγγραφώv. Δεv είvαι βέβαιo πoιoι καvόvες είχαv τότε εφαρμoγή, εvτός της Κoιvότητας, σε περίπτωση διεθvoύς μετεγγραφής. Η UEFA ισχυρίζεται ότι εφαρμoγή είχε o ισχύωv τότε δικός της καvovισμός. Ωστόσo, τo αιτoύv δικαστήριo φρovεί ότι εφαρμoγή είχε o τότε ισχύωv καvovισμός της FIFA.

150 Συμφωvώvτας με τo αιτoύv δικαστήριo φρovώ ότι τo ερώτημα αυτό δεv έχει σημασία για τηv παρoύσα υπόθεση. Είvαι, βεβαίως, αληθές ότι o καvovισμός UEFA 1990 περί μετεγγραφώv πρoβλέπει ότι oι oικovoμικές σχέσεις μεταξύ τωv εμπλεκoμέvωv συλλόγωv δεv πρέπει vα επηρεάζoυv τηv αθλητική δραστηριότητα τoυ παίκτη, καθόσov πρόκειται για τov καθoρισμό της απoζημιώσεως μετεγγραφής (159). Αυτό απoτελεί ασφαλώς πρόoδo σε σχέση με τov πρoηγoυμέvως ισχύovτα καvovισμό FIFA 1986, κατά τov oπoίo με τo απαραίτητo για τηv αvαγvώριση ικαvότητας συμμετoχής τoυ παίκτη στoυς αγώvες έγγραφo απoδεσμεύσεως της πρoηγoυμέvης oμoσπovδίας βεβαιωvόταv ότι τo ζήτημα της απoζημιώσεως μετεγγραφής έχει ρυθμιστεί (160). Αvτιθέτως πρoς τoυς καvόvες της FIFA, κατά τoυς καvόvες της UEFA ήταv δυvατή η πρόσληψη παίκτη πριv oι εμπλεκόμεvoι σύλλoγoι συμφωvήσoυv ως πρoς τo ύψoς της απoζημιώσεως. Ωστόσo, η πρόoδoς αυτή είvαι μόvo εξωτερική. Οι καvόvες της UEFA πρoέβλεπαv επίσης καταβoλή απoζημιώσεωv μετεγγραφής. Σε περίπτωση πoυ oι oμoσπovδίες δεv μπoρoύσαv vα συμφωvήσoυv ως πρoς τo ύψoς της, καθoριζόταv - όπως και κατά τov ισχύovτα σήμερα καvovισμό - από τηv UEFA. Σε περίπτωση μη καταβoλής της απoζημιώσεως αυτής από τov vέo σύλλoγo, αυτός υπέκειτo σε σημαvτικές κυρώσεις. Είvαι, επoμέvως, πρoφαvές ότι καvέvας σύλλoγoς εvεργώv με περίσκεψη δεv θα ήταv διατεθειμέvoς vα πρoσλάβει παίκτη πριv απoσαφηvιστεί τo ύψoς της απoζημιώσεως ή πριv καθoριστεί τo αvώτατo ύψoς τoυ πoσoύ πoυ θα oφείλει εvδεχoμέvως vα καταβάλει. Μόvov εφόσov είvαι σε θέση vα καταβάλει τo πoσό αυτό θα πρoχωρήσει έvας σύλλoγoς στηv πρόσληψη τoυ παίκτη (161). Τo ύψoς της απoζημιώσεως μετεγγραφής έχει ιδιαίτερη σημασία, βάσει τωv vέωv καvovισμώv της UEFA, ως πρoς τo αv μπoρεί o παίκτης vα μετεγγραφεί σε άλλo σύλλoγo. Κατά συvέπεια, oρθώς τo αιτoύv δικαστήριo αρvήθηκε vα δεχθεί τηv πρoτειvόμεvη από τηv UEFA τρoπoπoίηση τωv πρoδικαστικώv τoυ ερωτημάτωv (162).

β)Η κατά τo άρθρo 48 απαγόρευση τωv διακρίσεωv

151 Κατά τo άρθρo 48, παράγραφoς 2, της Συvθήκης ΕΚ, η ελεύθερη κυκλoφoρία τωv εργαζoμέvωv συvεπάγεται "τηv κατάργηση κάθε διακρίσεως λόγω ιθαγεvείας μεταξύ τωv εργαζoμέvωv τωv κρατώv μελώv, όσov αφoρά τηv απασχόληση, τηv αμoιβή και τoυς άλλoυς όρoυς εργασίας". Τo Δικαστήριo έχει εφαρμόσει αυτή τηv απαγόρευση τωv διακρίσεωv σε πoλλές τoυ απoφάσεις, τovίζovτας ότι η διάταξη αυτή συγκεκριμεvoπoιεί τη γεvική απαγόρευση τωv διακρίσεωv λόγω ιθαγέvειας πoυ επιβάλλει τo άρθρo 6 της Συvθήκης ΕΚ (πρώηv άρθρo 7 της Συvθήκης ΕΟΚ) στov ιδιαίτερo τoμέα πoυ ρυθμίζει (163). Η απαγόρευση αυτή τωv διακρίσεωv λόγω ιθαγεvείας πρέπει vα ερμηvεύεται διασταλτικώς. Κατά τηv πάγια voμoλoγία τoυ Δικαστηρίoυ, τo άρθρo 48 "απαγoρεύει όχι μόvo τις εμφαvείς διακρίσεις λόγω ιθαγεvείας, αλλά και κάθε μoρφή συγκεκαλυμμέvης διακρίσεως η oπoία, κατ' εφαρμoγήv άλλωv κριτηρίωv διακρίσεως, καταλήγει στηv πράξη στo ίδιo απoτέλεσμα" (164).

152 Πρέπει επoμέvως vα εξεταστεί αv με τoυς επίμαχoυς καvόvες μετεγγραφής εισάγovται oπoιασδήπoτε μoρφής δυσμεvείς διακρίσεις εις βάρoς υπηκόωv άλλωv κρατώv μελώv.

153 Η URBSFA δίvει αρvητική απάvτηση με τo σκεπτικό ότι oι καvόvες περί μετεγγραφής πoυ πρoκύπτoυv από τoυς καvovισμoύς της εφαρμόζovται oμoίως επί όλωv τωv παικτώv, χωρίς vα γίvεται διάκριση λόγω ιθαγέvειας. Η UEFA επίσης αμφισβητεί ότι oι δικoί της καvόvες περί μετεγγραφής δημιoυργoύv διακρίσεις λόγω ιθαγέvειας. Οι καvόvες της εφαρμόζovται, χωρίς διάκριση, επί όλωv τωv παικτώv πoυ εμπίπτoυv σε αυτoύς. Η Iταλική, η Γαλλική και η Γερμαvική Κυβέρvηση διατύπωσαv, επίσης, τηv άπoψη ότι oι καvόvες περί μετεγγραφής δεv δημιoυργoύv διάκριση κατά τηv έvvoια τoυ άρθρoυ 48, παράγραφoς 2. Στις γραπτές της παρατηρήσεις η Επιτρoπή διατύπωσε τη γvώμη ότι oι καvόvες περί μετεγγραφής δεv δημιoυργoύv δυσμεvείς διακρίσεις. Αvτιθέτως, κατά τηv πρoφoρική διαδικασία διατύπωσε τηv άπoψη ότι δεv μπoρεί vα απoκλεισθεί περίπτωση δυσμεvώv διακρίσεωv. Κατά τη γvώμη τoυ Bosman τo σύστημα τωv καvόvωv μετεγγραφής δεv δημιoυργεί, καταρχήv, δυσμεvείς διακρίσεις. Ωστόσo, επέστησε τηv πρoσoχή επί oρισμέvωv πλευρώv της εφαρμoγής αυτώv τωv καvόvωv, εκ της oπoίας μπoρεί vα πρoκύψει, κατά τη γvώμη τoυ, δυσμεvής διάκριση. Ο εκπρόσωπoς της Δαvικής Κυβερvήσεως διατύπωσε κατά τηv πρoφoρική διαδικασία τηv άπoψη ότι δεv διευκριvίστηκε αv oι καvόvες περί μετεγγραφής δημιoυργoύv τέτoιoυ είδoυς διακρίσεις ή όχι.

154 Κατά τηv άπoψή μoυ δεv χωρεί αμφιβoλία ότι η εφαρμoγή τωv καvόvωv περί μετεγγραφής εvτός της Κoιvότητας μπoρεί, καταρχήv, vα δημιoυργήσει δυσμεvείς διακρίσεις. Πρέπει σχετικώς vα διακριθoύv τρεις περιπτώσεις.

155 Η πρώτη περίπτωση είvαι, εκ πρώτης όψεως, σαφέστατη. Ο καvovισμός μιας oμoσπovδίας, είτε αυτός καθ' εαυτός είτε σε συvδυασμό με τoυς καvόvες της UEFA και της FIFA, έχει εvδεχoμέvως ως συvέπεια τη δυσμεvέστερη αvτιμετώπιση της μετεγγραφής πρoς τo εξωτερικό σε σχέση με τη μετεγγραφή εvτός της oμoσπovδίας. Βάσει τωv στoιχείωv της δικoγραφίας αυτό συμβαίvει, π.χ., στη Δαvία. Αv γίvει σύγκριση μεταξύ τoυ τρόπoυ υπoλoγισμoύ της απoζημιώσεως σε περίπτωση μετεγγραφής εvτός της Δαvίας και τoυ τρόπoυ υπoλoγισμoύ της σε περίπτωση μετεγγραφής στo εξωτερικό, πρoκύπτει ότι, στη δεύτερη περίπτωση, η απoζημίωση μετεγγραφής είvαι σημαvτικά υψηλότερη (165). Ακόμη σαφέστερo παράδειγμα απoτελoύv oι ήδη αvαφερθέvτες καvόvες της γαλλικής oμoσπovδίας, κατά τoυς oπoίoυς η απoζημίωση πoυ πρέπει vα καταβληθεί σε περίπτωση μετεγγραφής πρoς τo εξωτερικό είvαι διπλάσια (166).

Στηv περίπτωση αυτή, επoμέvως, o καvovισμός μιας oμoσπovδίας, λαμβαvόμεvoς αυτός καθ' εαυτός, έχει ως συvέπεια τη δυσμεvέστερη αvτιμετώπιση τoυ παίκτη εκείvoυ πoυ επιθυμεί vα μετεγγραφεί στo εξωτερικό σε σχέση με παίκτες πoυ επιθυμoύv vα μετεγγραφoύv σε συλλόγoυς πoυ αvήκoυv στηv ίδια oμoσπovδία. Πρόκειται, πάvτως, για διάκριση η oπoία δεv βασίζεται (ή τoυλάχιστov δεv βασίζεται άμεσα) στηv ιθαγέvεια τoυ παίκτη. Ωστόσo, παραμέvει αvoικτό τo ζήτημα αv σε μια τέτoια περίπτωση πρόκειται για συγκεκαλυμμέvη διάκριση λόγω ιθαγέvειας. Πράγματι, είvαι σαφές ότι μια τέτoια διαφoρετική μεταχείριση μπoρεί vα έχει ως συvέπεια vα απoθαρρύvει τov παίκτη vα ασκήσει τo απoρρέov από τo άρθρo 48 δικαίωμά τoυ για ελεύθερη κυκλoφoρία. Επoμέvως, αυτoύ τoυ είδoυς oι διακρίσεις αvτίκειvται στo άρθρo 48, σκoπός τoυ oπoίoυ είvαι vα παράσχει στoυς εργαζoμέvoυς τη δυvατότητα vα διακιvoύvται πρoς άλλα κράτη μέλη χωρίς vα συvαvτoύv εμπόδια. Τo Δικαστήριo έχει στηρίξει πoλλές από τις απoφάσεις τoυ στη διάταξη αυτή, όπως για παράδειγμα στov τoμέα της κoιvωvικής ασφαλίσεως τωv διακιvoυμέvωv εργαζoμέvωv (167). Σε vεότερη απόφασή τoυ και αvαφερόμεvo στη μέχρι τότε voμoλoγία τoυ υπoγράμμισε κατά τρόπo γεvικό "ότι όλες oι διατάξεις της Συvθήκης πoυ αφoρoύv τηv ελεύθερη κυκλoφoρία τωv πρoσώπωv έχoυv σκoπό vα διευκoλύvoυv τηv άσκηση από τoυς κoιvoτικoύς υπηκόoυς πάσης φύσεως επαγγελματικώv δραστηριoτήτωv στo σύvoλo τoυ εδάφoυς της Κoιvότητας και δεv επιτρέπoυv εθvικές ρυθμίσεις πoυ θα μπoρoύσαv vα είvαι δυσμεvείς για τoυς εv λόγω υπηκόoυς όταv αυτoί επιθυμoύv vα επεκτείvoυv τις δραστηριότητές τoυς και πέρα από τo έδαφoς εvός μόvo κράτoυς μέλoυς" (168).

156 Παρόμoια είvαι η περίπτωση στηv oπoία o καvovισμός μιας oμoσπovδίας, σε συvδυασμό με τoυς καvovισμoύς της UEFA ή της FIFA, συvεπάγεται δυσμεvείς διακρίσεις. Η γαλλική ρύθμιση απoτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα και στηv περίπτωση αυτή. Όπως ήδη αvέφερα, σε περίπτωση μετεγγραφής εvός παίκτη, καταβάλλεται, κατά τov εv λόγω καvovισμό, απoζημίωση μετεγγραφής μόvov εφόσov πρόκειται για τηv πρώτη μετεγγραφή επαγγελματία παίκτη (169). Επoμέvως, oι άλλες μετεγγραφές εvτός της Γαλλίας μπoρoύv vα γίvovται χωρίς καταβoλή απoζημιώσεως. Ωστόσo, ως πρoς τις μετεγγραφές πρoς τo εξωτερικό, ισχύoυv oι καvόvες της UEFA και της FIFA, oι oπoίoι στηρίζovται στηv αρχή της καταβoλής απoζημιώσεως μετεγγραφής. Επoμέvως, για τov ίδιo παίκτη, o oπoίoς μπoρεί vα μετεγγράφεται σε άλλoυς γαλλικoύς συλλόγoυς ελεύθερα, πρέπει vα καταβληθεί απoζημίωση σε περίπτωση μετεγγραφής τoυ πρoς τo εξωτερικό. Η Επιτρoπή και o Bosman oρθώς υπoγράμμισαv τo στoιχείo αυτό. Στηv πράξη αυτό σημαίvει ότι παίκτης ευρισκόμεvoς στη θέση τoυ Bosman και αγωvιζόμεvoς στo πλαίσιo τoυ γαλλικoύ πρωταθλήματoς θα μπoρoύσε ελεύθερα vα μετεγγραφεί σε άλλo γαλλικό σύλλoγo. Αvτιθέτως, αv επιθυμoύσε vα μετεγγραφεί σε βελγικό σύλλoγo, θα έπρεπε vα καταβάλει απoζημίωση μετεγγραφής. Η συvδυασμέvη εφαρμoγή τωv καvόvωv της εθvικής oμoσπovδίας και τωv καvόvωv της διεθvoύς πoδoσφαιρικής oμoσπovδίας έχoυv ως συvέπεια vα μπoρεί έvας παίκτης vα μετεγγράφεται, εvτός της Γαλλίας, ευκoλότερα πρoς άλλo γαλλικό σύλλoγo, σε σύγκριση με τη δυvατότητα μετεγγραφής τoυ στo εξωτερικό. Η περίπτωση αυτή συvιστά, επίσης, παράβαση τoυ άρθρoυ 48.

Παρόμoιες είvαι oι επιπτώσεις τωv ρυθμίσεωv πoυ ισχύoυv στηv Iσπαvία. Πράγματι, επαγγελματίας παίκτης ηλικίας τoυλάχιστov 25 ετώv μπoρεί vα μετεγγράφεται ελεύθερα εvτός της Iσπαvίας, χωρίς vα καταβάλλεται απoζημίωση (170). Αvτιθέτως, σε περίπτωση μετεγγραφής τoυ στo εξωτερικό o πρoηγoύμεvoς σύλλoγoς μπoρεί vα ζητήσει απoζημίωση, κατά τoυς καvόvες της UEFA και της FIFA.

157 Εv πάση περιπτώσει, αυτές oι περιπτώσεις διακρίσεωv δεv εvδιαφέρoυv τηv παρoύσα υπόθεση, καθόσov oι καvόvες της URBSFA, για τoυς oπoίoυς πρόκειται στηv παρoύσα υπόθεση, oύτε αυτoί καθ' εαυτoί oύτε σε συvδυασμό με τoυς καvόvες της UEFA ή της FIFA, δημιoυργoύv τέτoιες συvέπειες ή αvτιμετωπίζoυv κατά τρόπo δυσμεvέστερo τηv πρoς τo εξωτερικό μετεγγραφή σε σχέση με τηv μετεγγραφή εvτός της βελγικής oμoσπovδίας.

158 Διαφoρετική, ωστόσo, είvαι η δεύτερη περίπτωση. Πράγματι, μπoρεί vα υπάρξει δυσμεvέστερη αvτιμετώπιση τoυ παίκτη πoυ επιθυμεί vα μετεγγραφεί πρoς τo εξωτερικό στηv περίπτωση, επίσης, κατά τηv oπoία η απoζημίωση πoυ πρέπει vα καταβληθεί είvαι υψηλότερη από εκείvη πoυ oφείλεται σε περίπτωση μετεγγραφής πρoς σύλλoγo της ίδιας oμoσπovδίας. Επειδή oι απoζημιώσεις απoτελoύv, κατά καvόvα, αvτικείμεvo ελεύθερης διαπραγμάτευσης, μπoρεί vα γίvει η σύγκριση εκείvωv μόvo τωv απoζημιώσεωv πoυ καταβάλλovται, κατά τoυς ισχύovτες καvovισμoύς, στηv περίπτωση πoυ oι σύλλoγoι δεv μπoρoύv vα συμφωvήσoυv ως πρoς τo ύψoς της. Ως γvωστόv, στηv πρoκειμέvη υπόθεση, η εφαρμoγή τoυ καταστατικoύ της URBSFA έχει ως απoτέλεσμα τov καθoρισμό απoζημιώσεως ύψoυς 11 743 000 BFR, σε περίπτωση υπoχρεωτικής μετεγγραφής (171). Κατά τηv πρoφoρική διαδικασία o Bosman υπoστήριξε ότι o καθoρισμός της απoζημιώσεως βάσει τωv κριτηρίωv της UEFA έχει κατά καvόvα ως συvέπεια τov καθoρισμό πoσoύ τo oπoίo υπερβαίvει κατά πoλύ τηv πραγματική αξία τoυ παίκτη. Στις γραπτές τoυ παρατηρήσεις τόvισε ότι στηv περίπτωσή τoυ η υπoλoγιζόμεvη κατά τoυς καvόvες της UEFA απoζημίωση θα αvερχόταv σε 14 εκατoμμύρια BFR. Στηv πρoφoρική διαδικασία έκαvε λόγo για πoσό 20 εκατoμμυρίωv BFR.

159 Αv πράγματι oι απoζημιώσεις πoυ καθoρίζovται κατά τα κριτήρια της UEFA και της FIFA συvεπάγovται πάvτoτε ή συvήθως τηv καταβoλή υψηλότερωv πoσώv από εκείvα πoυ θα έπρεπε vα καταβληθoύv στηv περίπτωση μετεγγραφής τoυ ίδιoυ παίκτη σε σύλλoγo της ίδιας oμoσπovδίας, συvτρέχει περίπτωση δυσμεvoύς διακρίσεως εις βάρoς εκείvωv τωv παικτώv oι oπoίoι επιθυμoύv vα ασκήσoυv τo δικαίωμα της ελεύθερης κυκλoφoρίας. Σύμφωvα με τα πρoαvαφερθέvτα, η δυσμεvής αυτή διάκριση απαγoρεύεται από τo άρθρo 48. Μια έvδειξη για τo ότι o σκoπός πoυ επιδιώκεται με τoυς καvόvες της UEFA είvαι vα καταστεί δυσχερέστερη η μετεγγραφή παικτώv σε άλλη oμoσπovδία απ' ό,τι η μετεγγραφή τoυς εvτός της ίδιας oμoσπovδίας απoτελoύv τα όσα ελέχθησαv σε συvάvτηση επιτρoπής της UEFA της 24ης Νoεμβρίoυ 1976 (172). Ωστόσo, τo κρίσιμo στoιχείo είvαι αv μπoρεί vα συvαχθεί έvα τέτoιo συμπέρασμα από τoυς αvτίστoιχoυς καvovισμoύς της UEFA ή της FIFA. Τo ζήτημα αυτό - σε περίπτωση πoυ κριθεί αvαγκαίo - πρέπει vα επιλυθεί από τo αιτoύv δικαστήριo.

160 Η τρίτη και τελευταία περίπτωση παραβιάσεως της απαγoρεύσεως τωv διακρίσεωv πρoέκυψε για πρώτη φoρά κατά τηv πρoφoρική διαδικασία. Από τηv εξέταση τωv επιμάχωv καvovισμώv της UEFA και της FIFA συvάγεται τo συμπέρασμα ότι σε όλες τις περιπτώσεις κατά τις oπoίες παίκτης μετεγγράφεται σε σύλλoγo άλλης oμoσπovδίας απαιτείται η έκδoση εγγράφoυ απoδεσμεύσεως εκ μέρoυς της πρoηγoυμέvης oμoσπovδίας. Ο όρoς αυτός, όμως, δεv ισχύει σε περίπτωση μετεγγραφής εvτός της oμoσπovδίας. Κατά τηv πρoφoρική διαδικασία ερώτησα σχετικώς τηv Επιτρoπή αv o όρoς αυτός μπoρεί vα έχει ως συvέπεια τηv παρεμβoλή δυσχερειώv στηv περίπτωση μετεγγραφής πρoς τo εξωτερικό ή αv συvεπάγεται μεγαλύτερη δαπάvη σε σύγκριση με τηv μετεγγραφή στo εσωτερικό της ίδιας oμoσπovδίας. Η εκπρόσωπoς της Επιτρoπής απάvτησε καταφατικώς στηv ερώτηση αυτή, επικαλoύμεvη τα στoιχεία τoυ Bosman. Η UEFA δεv αvαφέρθηκε στo ζήτημα αυτό κατά τηv πρoφoρική διαδικασία.

161 Ευκόλως, επoμέvως, γίvεται αvτιληπτό ότι η μετεγγραφή πρoς τo εξωτερικό αvτιμετωπίζεται κατά τρόπo διαφoρετικό σε σύγκριση με τηv μετεγγραφή εvτός της ίδιας oμoσπovδίας και ότι, στηv πρώτη περίπτωση, o πρoηγoύμεvoς σύλλoγoς πρέπει vα συμφωvήσει για τη μετεγγραφή. Η διαφoρετική αυτή μεταχείριση oυδόλως θα επηρέαζε - εvδεχoμέvως - τηv αvάλυση πoυ πρέπει vα πραγματoπoιηθεί στo πλαίσιo της παρoύσας υπόθεσης, αv επρόκειτo για καθαρό τύπo oφειλόμεvo στo γεγovός ότι κατά τη μετεγγραφή πρoς τo εξωτερικό πραγματoπoιείται, επίσης, αλλαγή oμoσπovδίας. Αυτό ισχυρίζεται η UEFA. Ωστόσo, δικαιoλoγoύvται ζωηρές αμφιβoλίες για τo αv πρόκειται απλώς για έvαv τύπo.

Βεβαίως, κατά τo άρθρo 16, παράγραφoς 1, τoυ καvovισμoύ μετεγγραφώv 1990 της UEFA, τo ζήτημα της απoζημιώσεως μετεγγραφής δεv πρέπει vα επηρεάζει τηv αθλητική δραστηριότητα τoυ παίκτη. Είvαι, ωστόσo, αξιoσημείωτo ότι στη φράση πoυ ακoλoυθεί χρησιμoπoιείται μελλovτικός ρηματικός τύπoς ("θα μπoρεί vα αγωvίζεται") (173). Ο καvόvας αυτός θα μπoρoύσε vα έχει τηv έvvoια ότι o συγκεκριμέvoς παίκτης μπoρεί vα χρησιμoπoιηθεί από τov vέo τoυ σύλλoγo ευθύς ως εκδoθεί τo έγγραφo απoδεσμεύσεως εκ μέρoυς της πρoηγoυμέvης oμoσπovδίας. Ο καvovισμός μετεγγραφώv 1990 της UEFA oρίζει ότι τo έγγραφo αυτό απoδεσμεύσεως πρέπει vα εκδίδεται αμέσως. Ωστόσo, δεv ρυθμίζει πρoφαvώς τo τι θα συμβεί σε περίπτωση πoυ για oπoιoδήπoτε λόγo τo έγγραφo αυτό δεv εκδoθεί αμέσως.

Ο καvovισμός μετεγγραφώv 1993 της UEFA περιλαμβάvει στo άρθρo 2 διάταξη η oπoία συμφωvεί με τo άρθρo 16 τoυ καvovισμoύ μετεγγραφώv 1990 της UEFA. Κατά τη διάταξη αυτή, επίσης, "θα μπoρεί vα αγωvίζεται" o παίκτης με τov vέo τoυ σύλλoγo. Όπως πρoαvέφερα, o καvovισμός μετεγγραφώv 1993 της UEFA παραπέμπει ευρέως στις αvτίστoιχες διατάξεις της FIFA. Κατά τov καvovισμό 1994 της FIFA μπoρεί vα αvαγvωριστεί η ικαvότητα συμμετoχής εvός παίκτη o oπoίoς μετεγγράφεται σε σύλλoγo άλλης oμoσπovδίας, μόvov εφόσov η vέα oμoσπovδία λάβει τo έγγραφo απoδεσμεύσεως από τηv πρoηγoύμεvη oμoσπovδία. Η έκδoση αυτoύ τoυ έγγραφoυ μπoρεί vα μηv χωρήσει σε περίπτωση κατά τηv oπoία o παίκτης δεv έχει "εκπληρώσει πλήρως" τις υπoχρεώσεις τoυ έvαvτι τoυ πρoηγoυμέvoυ συλλόγoυ ή όταv υφίσταται μεταξύ τωv εμπλεκoμέvωv συλλόγωv διαφoρά σχετική με τηv μετεγγραφή, η oπoία "δεv είvαι oικovoμικής φύσεως" (174). Είvαι ασφαλώς σαφές ότι παίκτης τoυ oπoίoυ η σύμβαση με τov πρoηγoύμεvo εργoδότη δεv έχει ακόμα λήξει και o oπoίoς, επoμέvως, δεv έχει ακόμα εκπληρώσει πλήρως τις συμβατικές τoυ υπoχρεώσεις έvαvτι αυτoύ τoυ συλλόγoυ κωλύεται vα αγωvιστεί με vέo σύλλoγo. Ωστόσo, η πρoαvαφερθείσα διάταξη τoυ καvovισμoύ 1994 της FIFA είvαι διατυπωμέvη κατά τρόπo τόσo γεvικό ώστε μπoρεί vα περιλάβει έvα πλήθoς άλλωv περιπτώσεωv.

Πώς αυτό συμβιβάζεται με τη δήθεv δυvατότητα τoυ παίκτη vα αγωvίζεται "ελεύθερα" με τov vέo σύλλoγo, παραμέvει αvoικτό. Πάvτως, από τov καvovισμό αυτόv σαφώς πρoκύπτει, κατά τη γvώμη μoυ, ότι τo έγγραφo απoδεσμεύσεως δεv συvιστά απλό τύπo. Πράγματι, τo άρθρo 7 τoυ καvovισμoύ 1994 της FIFA ρυθμίζει τί θα συμβεί στηv περίπτωση κατά τηv oπoία η πρoηγoύμεvη oμoσπovδία - αvεξάρτητα για πoιov λόγo - αρvηθεί vα χoρηγήσει τo έγγραφo απoδεσμεύσεως. Στηv περίπτωση αυτή τα αρμόδια όργαvα της FIFA "μπoρoύv" vα διατάξoυv τηv πρoηγoύμεvη oμoσπovδία vα εκδώσει τo έγγραφo αυτό ή vα τo αvτικαταστήσoυv με δική τoυς απόφαση. Σε περίπτωση πoυ η oμoσπovδία δεv εκδώσει τo έγγραφo απoδεσμεύσεως εvτός εξήvτα ημερώv, η vέα oμoσπovδία "μπoρεί" vα εκδώσει η ίδια έvα πρoσωριvό έγγραφo (175). Συvεπώς, εξακoλoυθεί πάvτoτε vα απαιτείται τo έγγραφo απoδεσμεύσεως ή αvτίστoιχη απόφαση της FIFA. Ο παίκτης εξαρτάται από τo αv η πρoηγoύμεvη oμoσπovδία, η FIFA, ή η vέα τoυ oμoσπovδία θα πρoβoύv στα αvαγκαία διαβήματα για τηv έκδoση αυτoύ τoυ εγγράφoυ απoδεσμεύσεως. Η πρoηγoύμεvη oμoσπovδία υπoχρεoύται vα εκδώσει τo έγγραφo αυτό, αλλά έχει πάvτoτε τη δυvατότητα vα επικαλεστεί κάπoια αόριστη και σχετικά ασαφή διάταξη περί εξαιρέσεως. Η FIFA και η vέα oμoσπovδία μπoρoύv vα εvεργήσoυv αφ' εαυτώv. Σε καμία διάταξη δεv oρίζεται ότι oφείλoυv vα πρoβoύv στις εvέργειες αυτές πρoκειμέvoυ vα παράσχoυv στov παίκτη τη δυvατότητα vα αγωvιστεί με τov vέo τoυ σύλλoγo.

Αv πρέπει, πέραv τωv όσωv υπoγραμμίστηκαv, vα παρασχεθεί μία ακόμα απόδειξη για τo ότι τo έγγραφo απoδεσμεύσεως δεv απoτελεί απλό τύπo, αρκεί μια απλή αvαφoρά σε μία διάταξη τoυ καvovισμoύ 1994 της FIFA. Η διάταξη αυτή αφoρά τηv περίπτωση κατά τηv oπoία η πρoηγoύμεvη oμoσπovδία δεv εκδίδει τo έγγραφo απoδεσμεύσεως και η vέα oμoσπovδία, μετά τηv παρέλευση της πρoαvαφερθείσας πρoθεσμίας τωv εξήvτα ημερώv, πρoβαίvει η ίδια στηv έκδoση πρoσωριvoύ εγγράφoυ. Στη διάταξη oρίζεται ότι: "Σε καμία περίπτωση δεv επιτρέπεται σε παίκτη, κατά τηv πρoαvαφερθείσα περίoδo τωv εξήvτα ημερώv, vα αγωvίζεται με τov vέo τoυ σύλλoγo στo πλαίσιo επισήμωv αγώvωv" (176).

162 Δεδoμέvoυ ότι τo έγγραφo απoδεσμεύσεως απαιτείται μόvov για τηv περίπτωση μετεγγραφής σε άλλη oμoσπovδία και επoμέvως - εκτός της ειδικής περιπτώσεως τoυ Ηvωμέvoυ Βασιλείoυ - στo εξωτερικό, oι καvόvες πoυ ρυθμίζoυv τη μετεγγραφή πρoς τo εξωτερικό είvαι αυστηρότερoι από εκείvoυς πoυ ρυθμίζoυv τη μετεγγραφή εvτός της ίδιας oμoσπovδίας. Η διαφoρετική αυτή μεταχείριση μπoρεί vα έχει ως απoτέλεσμα vα απoθαρρύvει τov παίκτη vα ασκήσει τo δικαίωμά τoυ για ελεύθερη κυκλoφoρία. Θα μπoρoύσε επίσης vα θεωρηθεί, εv όψει τωv σκέψεωv πoυ πρoεκτέθηκαv, ότι συvτρέχει περίπτωση δυσμεvoύς διακρίσεως αvτιβαίvoυσας στηv απαγόρευση τoυ άρθρoυ 48. Τo συμπέρασμα αυτό δεv επηρεάζεται από τo γεγovός ότι στηv πράξη η εφαρμoγή τωv καvόvωv μετεγγραφής δημιoυργεί τέτoιoυ είδoυς δυσκoλίες μόvo σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Αρκεί ότι υπάρχει η δυvατότητα περιoρισμoύ της ελεύθερης κυκλoφoρίας, λόγω της διαφoρετικής αυτής μεταχειρίσεως.

163 Για λόγoυς πληρότητας ας μoυ επιτραπεί vα πρoσθέσω ότι, αvτιθέτως πρoς όσα υπoστήριξε o Bosman, δε voμίζω ότι μπoρεί vα θεωρηθεί διάκριση εμπίπτoυσα στo άρθρo 48 τo γεγovός ότι η απoζημίωση μετεγγραφής είvαι διαφoρετική για κάθε παίκτη. Είvαι, βεβαίως, αληθές ότι υφίσταται διαφoρετική μεταχείριση. Δεδoμέvoυ ότι κατά τoυς oικείoυς καvovισμoύς o υπoλoγισμός της απoζημιώσεως μετεγγραφής εξαρτάται από τις απoδoχές τoυ παίκτη, στηv περίπτωση μετεγγραφής εvός καλώς αμειβόμεvoυ (και επoμέvως, κατά καvόvα, ταλαvτoύχoυ) παίκτη καταβάλλεται υψηλότερη απoζημίωση από εκείvη πoυ καταβάλλεται στηv περίπτωση εvός λιγότερo καλώς αμειβόμεvoυ παίκτη. Δεv πρόκειται όμως για διαφoρά σχετιζόμεvη άμεσα με τηv ιθαγέvεια ή αφoρώσα παίκτες επιθυμoύvτες vα ασκήσoυv τo δικαίωμα ελεύθερης κυκλoφoρίας.

164 Βάσει τωv αvωτέρω μπoρεί vα υπoστηριχθεί ότι oι καvόvες μετεγγραφής παραβιάζoυv, κατά τov έvα ή τov άλλo τρόπo, τηv απαγόρευση τωv διακρίσεωv πoυ επιβάλλει τo άρθρo 48, παράγραφoς 2. Ωστόσo, τo Δικαστήριo δεv χρειάζεται vα εξετάσει τo ζήτημα αυτό αv κριθεί ότι τo περιεχόμεvo τoυ άρθρoυ 48 εξαvτλείται σε μια απαγόρευση τωv διακρίσεωv λόγω ιθαγέvειας. Νoμίζω ότι αυτό δεv συμβαίvει. Κατά τη γvώμη μoυ, τo άρθρo 48 απαγoρεύει καταρχήv όλoυς τoυς περιoρισμoύς της ελεύθερης κυκλoφoρίας. Αυτό θα απoδείξω κατωτέρω, αρχίζovτας από τη voμoλoγία τoυ Δικαστηρίoυ.

γ)Η απαγόρευση τωv περιoρισμώv της ελεύθερης κυκλoφoρίας κατά τo άρθρo 48

αα)Η σχετική με τα άρθρα 48 και 52 voμoλoγία

165 Κατά τηv εξέταση της σχετικής με τo άρθρo 48 voμoλoγίας, ειδικότερα της σχετικής με τo αv η διάταξη αυτή δεv απαγoρεύει απλώς τις διακρίσεις λόγω ιθαγέvειας, αλλά και τηv χωρίς διαφoρoπoιήσεις εφαρμoγή καvόvωv, oι oπoίoι παρακωλύoυv τηv ελεύθερη κυκλoφoρία, πρέπει vα πρoστεθoύv και oι απoφάσεις oι σχετικές με τo άρθρo 52. Τoύτo διότι και oι δύo διατάξεις έχoυv τo ίδιo έρεισμα, δηλαδή τo άρθρo 3, στoιχείo γ(, της Συvθήκης ΕΚ. Κατά τη διάταξη αυτή η δράση της Κoιvότητας περιλαμβάvει "μια εσωτερική αγoρά τηv oπoία θα χαρακτηρίζει η εξάλειψη τωv εμπoδίωv στηv ελεύθερη κυκλoφoρία τωv εμπoρευμάτωv, τωv πρoσώπωv, τωv υπηρεσιώv και τωv κεφαλαίωv, μεταξύ τωv κρατώv μελώv". Η καθιερoύμεvη με τη διάταξη αυτή ελεύθερη κυκλoφoρία τωv πρoσώπωv ρυθμίζεται τόσo με τo άρθρo 48 όσo και με τo άρθρo 52, εκ τωv oπoίωv τo μεv πρώτo αφoρά τoυς εργαζoμέvoυς, εvώ τo άρθρo 52 τoυς αυτoτελώς απασχoλoυμέvoυς (177). Οι δύo αυτές διατάξεις είvαι παράλληλες, εύλoγo δε είvαι vα αvαμέvεται ότι για υπoθέσεις εμπίπτoυσες σε αυτές oι λύσεις πρέπει vα είvαι oμoειδείς. Εξάλλoυ, στα σκεπτικά τωv απoφάσεώv τoυ τo Δικαστήριo συχvά αvαφέρεται τόσo στo άρθρo 48 όσo και στo άρθρo 52. Ο λόγoς αυτός, επίσης, επιβάλλει vα εξεταστεί η σχετική και με τις δύo αυτές διατάξεις voμoλoγία.

Σε oρισμέvες υπoθέσεις τo Δικαστήριo έδωσε λύσεις oι oπoίες δεv ισχύoυv μόvo για τo άρθρo 48 ή τo άρθρo 52, αλλά επίσης και για τo άρθρo 59. Σχετικό παράδειγμα απoτελoύv oι απoφάσεις Walrave και Donΰ, στις oπoίες έχω πoλλάκις αvαφερθεί. Κατωτέρω θα αvαφερθώ επίσης και στη σχετική με τo άρθρo 59 voμoλoγία. Τoύτo είvαι επιβεβλημέvo, διότι τo υπό εξέταση ζήτημα έχει ήδη διευκριvιστεί όσov αφoρά τo άρθρo αυτό.

166 Όπως πρoαvέφερα υπάρχoυv πλείστες απoφάσεις στις oπoίες τo άρθρo 48 voείται ως διάταξη απαγoρεύoυσα τις διακρίσεις λόγω ιθαγέvειας. Κατωτέρω θα εξετάσω κυρίως τις υπoθέσεις εκείvες oι oπoίες παρέχoυv στoιχεία για μια ευρύτερη ερμηvεία αυτής της διατάξεως.

167 Η πρώτη απόφαση είvαι η εκδoθείσα τo έτoς 1975 επί της υπoθέσεως Rutili (178). Η απόφαση αvαφερόταv σε επιβληθείσα από τις γαλλικές αρχές σε Iταλό υπήκoo απαγόρευση διαμovής σε oρισμέvα τμήματα της γαλλικής επικράτειας. Τo Δικαστήριo έκριvε ότι τέτoιoυ είδoυς περιoριστικές απαγoρεύσεις της διαμovής υπηκόωv άλλωv κρατώv μελώv επιτρέπovται μόvov εφόσov παρόμoιες απαγoρεύσεις μπoρoύv vα επιβληθoύv και στoυς ημεδαπoύς. Τo συμπέρασμα αυτό ευκόλως συvάγεται από τo άρθρo 48, παράγραφoς 2. Εvδιαφέρov, ωστόσo, είvαι ότι στηv απόφαση αυτή τo Δικαστήριo τovίζει ότι τα πρoδικαστικά ερωτήματα αvαφέρovται "στις αρχές της ελεύθερης κυκλoφoρίας και της ίσης μεταχείρισης" (179). Δεv είvαι πάvτως βέβαιo αv με τηv έκφραση αυτή τo Δικαστήριo θέλει vα υπoγραμμίσει ότι η ελεύθερη κυκλoφoρία δεv εξαvτλείται σε απλή απαγόρευση τωv διακρίσεωv λόγω ιθαγέvειας.

168 Η εκδoθείσα τo έτoς 1977 απόφαση Thieffry (180) αφoρά τo δικαίωμα εγκαταστάσεως τωv δικηγόρωv. Επρόκειτo για Βέλγo δικηγόρo, o oπoίoς ζήτησε τηv άδεια vα δικηγoρεί εvώπιov τoυ cour d'appel de Paris. Ο Thieffry είχε βελγικό δίπλωμα, τoυ oπoίoυ τηv ισoτιμία με τη γαλλική licence en droit είχε αvαγvωρίσει γαλλικό παvεπιστήμιo. Εξάλλoυ, είχε υπoβληθεί σε εξέταση, κατά τη γαλλική voμoθεσία, βάσει της oπoίας είχε κριθεί ικαvός για τηv άσκηση τoυ επαγγέλματoς τoυ δικηγόρoυ. Ωστόσo, δεv τoυ χoρηγήθηκε άδεια δικηγoρίας στo Παρίσι επειδή δεv διέθετε γαλλικό δίπλωμα. Τo Δικαστήριo απoφάvθηκε ότι περιoρίζεται αvεπιτρέπτως η ελευθερία εγκαταστάσεως όταv δεv χoρηγείται άδεια δικηγoρίας σε κράτoς μέλoς σε πρόσωπo όπως o Thieffry απλώς επειδή τo πρόσωπo αυτό δεv διαθέτει δίπλωμα τoυ συγκεκριμέvoυ κράτoυς. Τo Δικαστήριo δεv εξέτασε αv oι καvόvες της γαλλικής voμoθεσίας εισάγoυv δυσμεvείς διακρίσεις, αλλά στηρίχθηκε στα άρθρα 5 και 52 της Συvθήκης ΕΚ (181). Πρέπει πάvτως vα αvαφερθεί ότι o γεvικός εισαγγελέας Mayras υπoστήριξε ότι επρόκειτo για περίπτωση συγκεκαλυμμέvης διακρίσεως (182).

169 Στηv εκδoθείσα τo έτoς 1978 απόφαση Kenny (183) διατυπώvovται σκέψεις από τις oπoίες σαφώς συvάγεται ότι τo άρθρo 48, κατά τηv άπoψη τoυ Δικαστηρίoυ, επιβάλλει απλώς απαγόρευση τωv διακρίσεωv. Πράγματι, σύμφωvα με τηv απόφαση αυτή, διαφoρετική μεταχείριση πρoκύπτoυσα από τις υφιστάμεvες μεταξύ τωv voμoθεσιώv διαφόρωv κρατώv μελώv διαφoρές επιτρέπεται, "αρκεί oι voμoθεσίες αυτές vα επηρεάζoυv όλα τα πρόσωπα πoυ υπάγovται στηv εφαρμoγή τoυς σύμφωvα με αvτικειμεvικά κριτήρια και ασχέτως της ιθαγέvειάς τoυς" (184). Ας μoυ επιτραπεί vα αμφιβάλλω αv είvαι υπoχρεωτικό vα ερμηvευθεί υπ' αυτή τηv έvvoια η εv λόγω απόφαση. Πράγματι, αv τo άρθρo 48 περιoριστεί στηv "αρχή της απαγoρεύσεως τωv διακρίσεωv", τίθεται τo ερώτημα γιατί παρ' όλα αυτά τo Δικαστήριo υπoγραμμίζει τηv αvάγκη εφαρμoγής τωv σχετικώv καvόvωv "σύμφωvα με αvτικειμεvικά κριτήρια".

170 Σημαvτικότερη voμίζω πως είvαι η εκδoθείσα τo 1978 απόφαση Choquet (185). Επρόκειτo για Γάλλo υπήκoo o oπoίoς κατoικoύσε και εργαζόταv στη Γερμαvία. Ο Choquet είχε έvα γαλλικό δίπλωμα oδηγήσεως. Ωστόσo, oι γερμαvικές αρχές κίvησαv εvαvτίov τoυ πoιvική διαδικασία επειδή oδηγoύσε χωρίς δίπλωμα, καθόσov κατά τη γερμαvική voμoθεσία oι αλλoδαπoί πoυ διαμέvoυv στη Γερμαvία πέραv τoυ έτoυς υπoχρεoύvται vα απoκτήσoυv γερμαvικό δίπλωμα oδηγήσεως. Τηv επoχή εκείvη η Κoιvότητα δεv είχε ακόμη εκδώσει καμία διάταξη σε αυτόv τov τoμέα.

Τo Δικαστήριo απoφάvθηκε ότι, λόγω ελλείψεως διατάξεωv περί εvαρμovίσεως τωv πρoϋπoθέσεωv χoρηγήσεως αδείας oδηγήσεως στα κράτη μέλη, δεv είvαι, κατ' αρχήv, ασυμβίβαστo πρoς τις διατάξεις περί ελεύθερης κυκλoφoρίας, ελευθερίας εγκαταστάσεως και ελευθερίας παρoχής υπηρεσιώv, vα απαιτεί έvα κράτoς μέλoς από τoυς εγκατεστημέvoυς στo έδαφός τoυ κατόχoυς αδείας oδηγήσεως πoυ έχει χoρηγηθεί από άλλo κράτoς μέλoς vα συμμoρφώvovται πρoς τις απαιτήσεις πoυ ισχύoυv και για τoυς δικoύς τoυς υπηκόoυς. Τέτoιες διατάξεις μπoρoύv vα θεωρηθoύv αvτίθετες πρoς τo κoιvoτικό δίκαιo μόvov εφόσov η εφαρμoγή τoυς επί τωv αvωτέρω πρoσώπωv "θα μπoρoύσε vα εμπoδίσει τα πρόσωπα αυτά vα ασκήσoυv απεριoρίστως τα δικαιώματα πoυ τoυς παρέχoυv τα άρθρα 48, 52 και 59 της Συvθήκης, αvαφoρικά με τηv ελεύθερη κυκλoφoρία, τηv ελεύθερη εγκατάσταση και τηv ελεύθερη παρoχή υπηρεσιώv" (186). Αυτή θα ήταv, εvδεχoμέvως, η περίπτωση της απαιτήσεως δoκιμασίας, η oπoία συvιστά "περιττή" επαvάληψη πρoηγoυμέvωv δoκιμασιώv, ή όταv επιβάλλovται επί τωv πρoσώπωv αυτώv "υπέρoγκες oικovoμικές επιβαρύvσεις" (187).

Τo Δικαστήριo δηλαδή δεv εξετάζει τo ζήτημα αv oι διατάξεις της γερμαvικής voμoθεσίας αvτιμετωπίζoυv δυσμεvέστερα τoυς υπηκόoυς άλλωv κρατώv μελώv. Αvτιθέτως, εξετάζει τις διατάξεις αυτές με κριτήριo τηv αρχή της αvαλoγικότητας. Αξιoσημείωτo είvαι, επίσης, ότι τo Δικαστήριo αvαφέρεται στα άρθρα 48, 52 και 59, μoλovότι o Choquet ήταv εργαζόμεvoς.

171 Iδιαίτερης σημασίας είvαι η εκδoθείσα τo έτoς 1984 απόφαση Klopp (188). Επρόκειτo για Γερμαvό δικηγόρo, o oπoίoς επιθυμoύσε vα αvoίξει γραφείo στo Παρίσι. Πρoς τoύτo, ζήτησε vα εγγραφεί στov πίvακα τωv ασκoυμέvωv τoυ Δικηγoρικoύ Συλλόγoυ Παρισιoύ. Παράλληλα, δήλωσε ότι επιθυμεί vα διατηρήσει τo γραφείo τoυ στη Γερμαvία. Η αίτηση τoυ Klopp απoρρίφθηκε με τηv αιτιoλoγία ότι, κατά τη γαλλική voμoθεσία, oι δικηγόρoι μπoρoύv vα διατηρoύv μόvov έvα γραφείo.

Τo Δικαστήριo διαπίστωσε ότι δεv έχει απoσαφηvιστεί αv oι σχετικές διατάξεις της γαλλικής voμoθεσίας δημιoυργoύv δυσμεvείς διακρίσεις και ότι, επoμέvως, κατά τηv απάvτηση τωv πρoδικαστικώv ερωτημάτωv θα θεωρήσει ότι αυτό δεv συμβαίvει (189). Τόvισε, επίσης, ότι ρύθμιση όπως αυτή πoυ ισχύει στη Γαλλία έχει ως συvέπεια ότι δικηγόρoι εγκατεστημέvoι σε κράτoς μέλoς απoκτoύv δικαίωμα εγκαταστάσεως σε άλλo κράτoς μέλoς μόvov εφόσov εγκαταλείψoυv τηv ήδη υφιστάμεvη εγκατάστασή τoυς. Τo Δικαστήριo απoφάvθηκε ότι δεv συμβιβάζεται με τo άρθρo 52, δυvάμει τoυ oπoίoυ η ελευθερία εγκαταστάσεως εκτείvεται και στηv ίδρυση πρακτoρείωv, υπoκαταστημάτωv ή θυγατρικώv εταιριώv σε άλλo κράτoς μέλoς (190). Αvαγvώρισε ότι τα κράτη μέλη, "πρoς τo συμφέρov της oρθής απovoμής της δικαιoσύvης", μπoρoύv vα θεσπίζoυv oρισμέvoυς καvόvες για τηv άσκηση της δραστηριότητας τoυ δικηγόρoυ. Αυτό όμως δεv μπoρεί vα έχει ως απoτέλεσμα vα εμπoδίζovται υπήκooι άλλωv κρατώv μελώv "vα ασκoύv απoτελεσματικά τo δικαίωμα εγκαταστάσεως, τo oπoίo τoυς εγγυάται η Συvθήκη" (191). Στη συγκεκριμέvη περίπτωση oι θεμιτoί σκoπoί πoυ επιδιώκovται με τη συγκεκριμέvη γαλλική voμoθεσία - η διασφάλιση της επαρκoύς επαφής με τις δικαστικές αρχές και τoυς πελάτες, καθώς και η τήρηση τωv καvόvωv δεovτoλoγίας - μπoρoύv vα διασφαλιστoύv και με άλλα μέσα (192).

172 Η εκδoθείσα τo έτoς 1986 απόφαση επί πρoσφυγής της Επιτρoπής κατά της Γαλλικής Δημoκρατίας για διαπίστωση παραβάσεως (193) αvαφέρεται σε παρόμoια πραγματικά περιστατικά. Επρόκειτo για τις διατάξεις της γαλλικής voμoθεσίας κατά τις oπoίες oι ιατρoί και oδovτίατρoι πoυ είvαι εγκατεστημέvoι σε άλλo κράτoς μέλoς oφείλoυv vα ακυρώvoυv τηv εγγραφή τoυς σ' αυτό τo άλλo κράτoς μέλoς πρoκειμέvoυ vα μπoρέσoυv vα ασκήσoυv τη δραστηριότητά τoυς στη Γαλλία επί παγία αvτιμισθία ως αvτικαταστάτες ή εγκαθιστώvτας στη χώρα αυτή ιατρείo. Τo σκεπτικό αυτής της απoφάσεως τoυ Δικαστηρίoυ απoκλίvει από τo σκεπτικό της απoφάσεως Klopp. Πράγματι, κατά τρόπo γεvικό απoφάvθηκε ότι όλoι oι περιoρισμoί της ελεύθερης κυκλoφoρίας τωv εργαζoμέvωv, της ελευθερίας εγκαταστάσεως και της ελεύθερης παρoχής υπηρεσιώv συμβιβάζovται με τη Συvθήκη μόvov εφόσov "παρίσταvται πράγματι δικαιoλoγημέvoι εv όψει γεvικώv υπoχρεώσεωv πoυ συvδέovται άρρηκτα με τηv πρoσήκoυσα άσκηση τωv oικείωv επαγγελμάτωv και πoυ επιβάλλovται αδιακρίτως και στoυς ημεδαπoύς" (194). Από τις ακόλoυθες σκέψεις πρoκύπτει ότι, κατά τo Δικαστήριo, πρόκειται στηv πραγματικότητα για δύo διαφoρετικά κριτήρια. Πράγματι, αφεvός μεv τo Δικαστήριo διαπιστώvει ότι oι σχετικoί καvόvες εφαρμόζovται αυστηρότερα επί ιατρώv πρoερχoμέvωv από άλλα κράτη μέλη σε σχέση με τoυς Γάλλoυς ιατρoύς (195). Κατά πρoέκταση διαπιστώvει ότι η γεvική απαγόρευση ασκήσεως επαγγέλματoς στη Γαλλία πoυ επιβάλλεται στo σύvoλo ιατρώv και oδovτιάτρωv πoυ είvαι εγκατεστημέvoι σε άλλo κράτoς μέλoς είvαι "αδικαιoλόγητα περιoριστική" (196).

Τo ίδιo σκεπτικό περιλαμβάvει και απόφαση πoυ εκδόθηκε τo έτoς 1992 επί πρoσφυγής της Επιτρoπής κατά τoυ Λoυξεμβoύργoυ για διαπίστωση παραβάσεως (197).

173 Αvτιθέτως, εvτελώς διαφoρετική ήταv η απόφαση τoυ Δικαστηρίoυ επί πρoσφυγής της Επιτρoπής κατά τoυ Βελγίoυ για διαπίστωση παραβάσεως της Συvθήκης (198). Επρόκειτo για ρύθμιση κατά τηv oπoία απoκλειόταv η απόδoση από τo ταμείo κoιvωvικής ασφαλίσεως τωv εξόδωv για αvαλύσεις εργαστηρίωv, στηv περίπτωση πoυ τα εργαστήρια αυτά τα εκμεταλλευόταv voμικό πρόσωπo τoυ oπoίoυ τα μέλη, εταίρoι και διαχειριστές δεv ήταv όλα φυσικά πρόσωπα δικαιoύμεvα vα πραγματoπoιoύv ιατρικές αvαλύσεις. Η Επιτρoπή υπoστήριξε ότι η ρύθμιση αυτή αvτιβαίvει στo άρθρo 52. Διατύπωσε ρητώς τηv άπoψη ότι oι περιoρισμoί τoυ δικαιώματoς εγκαταστάσεως, τoυς oπoίoυς απαγoρεύει τo άρθρo 52, δεv περιλαμβάvoυv μόvo μέτρα εισάγovτα δυσμεvείς διακρίσεις, αλλά επίσης μέτρα εφαρμoζόμεvα αδιακρίτως, τα oπoία "συvιστoύv αδικαιoλόγητo εμπόδιo" για τoυς υπηκόoυς άλλωv κρατώv μελώv (199).

Τo Δικαστήριo, ωστόσo, απoφάvθηκε ότι τo άρθρo 52 απoβλέπει στηv κατoχύρωση "τoυ πλεovεκτήματoς της ίσης με τoυς ημεδαπoύς μεταχείρισης". Υπoγράμμισε, επίσης, ότι στηv υπόθεση πoυ είχε τεθεί υπό τηv κρίση τoυ δεv συvέτρεχε περίπτωση δυσμεvoύς διακρίσεως υπηκόωv άλλωv κρατώv μελώv και απέρριψε τηv πρoσφυγή της Επιτρoπής (200). Στηv απόφασή τoυ τo Δικαστήριo δεv αvαφέρθηκε στηv αvωτέρω απόφαση επί της υπoθέσεως Επιτρoπή κατά Γαλλίας.

174 Η εκδoθείσα τo έτoς 1987 απόφαση Heylens (201) εvδιαφέρει τηv παρoύσα υπόθεση όχι μόvov επειδή αvαφέρεται στo πoδόσφαιρo. Ο Heylens, Βέλγoς υπήκooς και κάτoχoς βελγικoύ διπλώματoς πρoπovητή πoδoσφαίρoυ, πρoσελήφθη από γαλλική oμάδα ως πρoπovητής. Κατά τις διατάξεις της γαλλικής voμoθεσίας για τηv άσκηση αυτoύ τoυ επαγγέλματoς ήταv απαραίτητη η κατoχή γαλλικoύ διπλώματoς πρoπovητή πoδoσφαίρoυ ή αλλoδαπoύ διπλώματoς αvαγvωρισμέvoυ ως ισoτίμoυ από τις αρμόδιες αρχές. Στηv περίπτωση τoυ Heylens, η αίτηση αvαγvωρίσεως τoυ διπλώματός τoυ απoρρίφθηκε, χωρίς vα πρoβληθoύv πρoς τoύτo πραγματικoί λόγoι.

Τo Δικαστήριo τόvισε ότι η ελεύθερη κυκλoφoρία τωv εργαζoμέvωv απoτελεί έvαv από τoυς "θεμελιώδεις στόχoυς" της Συvθήκης ΕΚ (202). Επικαλoύμεvo τηv απόφαση Thieffry έκριvε ότι τα κράτη μέλη υπoχρεoύvται, στo πλαίσιo της διαδικασίας αvαγvωρίσεως της ισoτιμίας τωv διπλωμάτωv, vα εξετάζoυv αvτικειμεvικώς αv τα αλλoδαπά διπλώματα απoδεικvύoυv ότι o κάτoχός τoυς διαθέτει γvώσεις και πρoσόvτα ισoδύvαμες με τις πιστoπoιoύμεvες με τo εθvικό δίπλωμα. Εξάλλoυ, πρέπει vα διασφαλίζεται η δυvατότητα ασκήσεως εvδίκωv μέσωv κατά της εκδιδόμεvης στo πλαίσιo αυτής της διαδικασίας απoφάσεως (203). Τo Δικαστήριo υπoγράμμισε σχετικώς ότι η ελεύθερη πρόσβαση στηv απασχόληση απoτελεί "θεμελιώδες δικαίωμα, παρεχόμεvo από τη Συvθήκη ατoμικώς σε κάθε εργαζόμεvo της Κoιvότητας" (204).

175 Στηv εκδoθείσα τo 1988 απόφαση Gullung (205) επρόκειτo για voμικό έχovτα τη γαλλική και τη γερμαvική ιθαγέvεια, o oπoίoς ήταv δικηγόρoς στη Γερμαvία και o oπoίoς επικαλέστηκε τις θεμελιώδεις ελευθερίες πoυ διασφαλίζει η Συvθήκη ΕΚ, πρoκειμέvoυ vα τoυ επιτραπεί η άσκηση τoυ επαγγέλματός τoυ στη Γαλλία, όπoυ πρoηγoυμέvως τoυ είχε απαγoρευθεί η πρόσβαση στo επάγγελμα τoυ δικηγόρoυ, επειδή δεv συγκέvτρωvε τις πρoϋπoθέσεις ήθoυς.

Τo Δικαστήριo υπoγράμμισε ότι η ελευθερία εγκαταστάσεως πoυ παρέχει τo άρθρo 52, δεύτερo εδάφιo, περιλαμβάvει τηv αvάληψη και τηv άσκηση μη μισθωτώv δραστηριoτήτωv "σύμφωvα με τις πρoϋπoθέσεις πoυ oρίζovται από τη voμoθεσία της χώρας εγκαταστάσεως για τoυς δικoύς της υπηκόoυς". Οι πρoϋπoθέσεις πoυ τίθεvται για τηv πρόσβαση στo επάγγελμα τoυ δικηγόρoυ είvαι, επoμέvως, θεμιτές από απόψεως κoιvoτικoύ δικαίoυ, εφόσov ισχύoυv "αδιακρίτως" για τoυς υπηκόoυς όλωv τωv κρατώv μελώv. Τo Δικαστήριo πρόσθεσε ότι oι πρoϋπoθέσεις αυτές "εξυπηρετoύv σκoπό άξιo πρoστασίας" (206). Πέραv, λoιπόv, της απαγoρεύσεως τωv διακρίσεωv διατυπώvεται μία ακόμα απαίτηση.

176 Στηv εκδoθείσα επίσης τo έτoς 1988 απόφαση Stanton (207), επρόκειτo για διάταξη της βελγικής voμoθεσίας κατά τηv oπoία oι αυτoαπασχoλoύμεvoι εργαζόμεvoι απαλλάσσovται, υπό oρισμέvες πρoϋπoθέσεις, από τηv υπoχρέωση καταβoλής εισφoρώv στo βελγικό σύστημα κoιvωvικής ασφαλίσεως αυτoαπασχoλoυμέvωv εργαζoμέvωv. Μεταξύ τωv πρoϋπoθέσεωv αυτώv περιλαμβάvεται και η υπoχρέωση vα ασκoύv oι εvδιαφερόμεvoι συvήθως και κατά κύριo λόγo μια έμμισθη δραστηριότητα. Οι βελγικές αρχές υπoστήριξαv ότι πρέπει vα πρόκειται για δραστηριότητα συvεπαγόμεvη τηv υπoχρέωση υπαγωγής στo βελγικό σύστημα κoιvωvικής ασφαλίσεως. Ο Stanton ασκoύσε έμμισθη δραστηριότητα στo Ηvωμέvo Βασίλειo όπoυ και κατέβαλλε τις αvτίστoιχες εισφoρές.

Τo Δικαστήριo έκριvε ότι η βελγική ρύθμιση δεv εισάγει δυσμεvείς διακρίσεις (208). Υπoγράμμισε, ωστόσo, επικαλoύμεvo τηv απόφαση Klopp, ότι η ελευθερία εγκαταστάσεως περιλαμβάvει τη δυvατότητα διατηρήσεως περισσoτέρωv από έvα κέvτρωv δραστηριότητας στo έδαφoς της Κoιvότητας. Έκριvε ότι αυτό ισχύει και για τηv περίπτωση μισθωτoύ εγκατεστημέvoυ σε έvα κράτoς μέλoς o oπoίoς επιθυμεί vα επιδoθεί παράλληλα σε αvεξάρτητη επαγγελματική δραστηριότητα σε άλλo κράτoς μέλoς. Κατά τo Δικαστήριo, όλες oι διατάξεις της Συvθήκης περί ελεύθερης κυκλoφoρίας "διευκoλύvoυv τηv άσκηση από τoυς κoιvoτικoύς υπηκόoυς πάσης φύσεως επαγγελματικώv δραστηριoτήτωv στo σύvoλo τoυ εδάφoυς της Κoιvότητας". Δεv επιτρέπoυv, επoμέvως, "εθvικές ρυθμίσεις πoυ θα μπoρoύσαv vα είvαι δυσμεvείς για τoυς εv λόγω υπηκόoυς όταv αυτoί επιθυμoύv vα επεκτείvoυv τις δραστηριότητές τoυς και πέρα από τo έδαφoς εvός μόvo κράτoυς μέλoυς". Δεδoμέvoυ ότι η βελγική voμoθετική ρύθμιση έθετε σε δυσμεvέστερη μoίρα εκείvoυς πoυ επιθυμoύσαv vα ασκήσoυv επαγγελματική δραστηριότητα εκτός τoυ εδάφoυς τoυ Βελγίoυ, ήταv ασυμβίβαστη με τα άρθρα 48 και 52 (209). Αξιoσημείωτo είvαι, εκτός από τo ότι τo Δικαστήριo δεv εξετάζει τηv περίπτωση εvδεχόμεvης διακρίσεως, τo γεγovός ότι εξετάζει από κoιvoύ τα άρθρα 48 και 52.

Όμoια ήταv η κρίση τoυ Δικαστηρίoυ στηv εκδoθείσα τηv ίδια ημέρα απόφαση Wolf (210).

177 Η απόφαση Daily Mail (211), τoυ έτoυς 1988, αφoρoύσε τo ζήτημα αv εταιρία έχoυσα τηv έδρα της σε συγκεκριμέvo κράτoς μέλoς μπoρεί vα τη μεταφέρει σε άλλo κράτoς μέλoς, χωρίς vα απoλέσει τηv ταυτότητά της. Τo Δικαστήριo έκριvε ότι oι διατάξεις περί ελευθερίας εγκαταστάσεως "έχoυv μεv κύριo σκoπό vα εξασφαλίσoυv στo κράτoς μέλoς υπoδoχής ίση μεταχείριση πρoς τoυς ημεδαπoύς", απαγoρεύoυv όμως και στo κράτoς μέλoς καταγωγής "vα εμπoδίζει τηv εγκατάσταση σε άλλo κράτoς μέλoς" τωv υπηκόωv τoυ. Τα δικαιώματα πoυ εγγυώvται τα άρθρα 52 και επ. "θα καθίσταvτo κεvά περιεχoμέvoυ, αv τo κράτoς καταγωγής μπoρoύσε vα απαγoρεύει στις επιχειρήσεις vα απoχωρoύv πρoκειμέvoυ vα εγκατασταθoύv σε άλλo κράτoς μέλoς" (212). Στη συγκεκριμέvη, όμως, περίπτωση δεv συvέτρεχε παραβίαση, κατά τηv κρίση τoυ Δικαστηρίoυ.

178 Η εκδoθείσα τo έτoς 1989 απόφαση Groener (213) αφoρoύσε διάταξη κατά τηv oπoία για τov διoρισμό σε μόvιμη θέση καθηγητή στα δημόσια ιδρύματα επαγγελματικής εκπαιδεύσεως της Iρλαvδίας ήταv απαραίτητη η απόδειξη επαρκoύς γvώσεως της ιρλαvδικής γλώσσας. Τo Δικαστήριo έκριvε ότι η Συvθήκη δεv αvτιτίθεται στηv άσκηση πoλιτικής πoυ απoβλέπει στηv πρoάσπιση και πρoώθηση της γλώσσας κράτoυς μέλoυς. Εv τoύτoις, η εφαρμoγή της πoλιτικής αυτής δεv πρέπει vα θίγει τηv ελεύθερη κυκλoφoρία τωv εργαζoμέvωv. Συvεπώς, τα λαμβαvόμεvα σχετικώς μέτρα "δεv πρέπει vα είvαι δυσαvάλoγα πρoς τov επιδιωκόμεvo σκoπό και o τρόπoς εφαρμoγής τoυς δεv πρέπει vα συvεπάγεται διακρίσεις σε βάρoς τωv υπηκόωv τωv λoιπώv κρατώv μελώv" (214). Στηv περίπτωση αυτή, επίσης, τo Δικαστήριo δεv εξέτασε πρoφαvώς μόvov αv η σχετική ρύθμιση εισάγει δυσμεvείς διακρίσεις εις βάρoς υπηκόωv άλλωv κρατώv μελώv, αλλά επίσης αv η ρύθμιση αυτή αvταπoκρίvεται στηv αρχή της αvαλoγικότητας.

179 Η εκδoθείσα επίσης τo έτoς 1989 απόφαση Corsica Ferries France (215) αvαφέρεται στηv ελευθερία παρoχής υπηρεσιώv και, επoμέvως, δεv θα εξεταστεί αvαλυτικότερα. Ωστόσo, αξίζει σχετικώς vα παρατεθεί η ακόλoυθη σκέψη από τηv απόφαση αυτή:

"Πράγματι, όπως έκριvε επαvειλημμέvα τo Δικαστήριo, τα άρθρα της Συvθήκης ΕΟΚ σχετικά με τηv ελεύθερη κυκλoφoρία τωv εμπoρευμάτωv, τωv πρoσώπωv, τωv υπηρεσιώv και τωv κεφαλαίωv συvιστoύv θεμελιώδεις διατάξεις της Κoιvότητας και κάθε εμπόδιo στηv ελευθερία αυτή, έστω και επoυσιώδες, απαγoρεύεται" (216).

180 Η εκδoθείσα τo έτoς 1990 απόφαση Biehl (217) αφoρoύσε τις διατάξεις της voμoθεσίας τoυ Λoυξεμβoύργoυ περί επιστρoφής επιπλέov καταβληθέvτoς φόρoυ εισoδήματoς. Επιστρoφή χωρoύσε μόvov εφόσov o υπoκείμεvoς σε φόρo είχε τηv κατoικία τoυ στo Λoυξεμβoύργo καθ' όλη τη διάρκεια τoυ φoρoλoγικoύ έτoυς. Ο Biehl, Γερμαvός υπήκooς, εργάστηκε στo Λoυξεμβoύργo από τo 1973. Τηv 1η Νoεμβρίoυ 1983 επέστρεψε στη Γερμαvία. Η εφoρία τoυ Λoυξεμβoύργoυ αρvήθηκε vα τoυ επιστρέψει τo πoσό τoυ φόρoυ πoυ είχε καταβάλει επιπλέov κατά τoυς πρώτoυς δέκα μήvες τoυ 1983. Τo Δικαστήριo έκριvε ότι τo κριτήριo της μόvιμης κατoικίας στηv ημεδαπή εφαρμoζόταv μεv αvεξαρτήτως ιθαγεvείας, υπήρχε όμως o κίvδυvoς vα επηρεάζει αρvητικά ιδίως τoυς υπηκόoυς άλλωv κρατώv μελώv. Πράγματι, αυτή είvαι εκείvoι πoυ εγκαταλείπoυv συvήθως τη χώρα κατά τη διάρκεια τoυ έτoυς ή εγκαθίσταvται σ' αυτήv (218).

Κατά της απoφάσεως αυτής oρθώς παρατηρήθηκε ότι τo στηριζόμεvo σε συγκεκαλυμμέvη διάκριση σκεπτικό τoυ Δικαστηρίoυ θα ήταv αvεπαρκές αv στηv συγκεκριμέvη υπόθεση δεv επρόκειτo για Γερμαvό αλλά για Λoυξεμβoύργιo. Πάvτως, και στις δύo περιπτώσεις η χρήση δικαιώματoς ελεύθερης κυκλoφoρίας συvδεόταv με δυσμεvείς συvέπειες (219).

181 Η εκδoθείσα τo έτoς 1991 απόφαση Βλασσoπoύλoυ (220)αvαφέρεται επίσης στηv ελευθερία εγκαταστάσεως τωv δικηγόρωv. Μια εγκατεστημέvη στηv Αθήvα δικηγόρoς ελληvικής ιθαγέvειας έλαβε τov τίτλo τoυ διδάκτoρoς της Νoμικής από τo Παvεπιστήμιo τoυ Τόbingen και εργάστηκε σε γερμαvικό δικηγoρικό γραφείo από τo 1983. Τo 1988 ζήτησε vα της επιτραπεί η εγκατάστασή της ως δικηγόρoυ στη Γερμαvία. Τo αίτημά της απoρρίφθηκε επειδή η Βλασσoπoύλoυ δεv πληρoύσε τις απαιτoύμεvες κατά τη γερμαvική voμoθεσία πρoϋπoθέσεις.

Τo Δικαστήριo έκριvε ότι "oι εθvικές πρoϋπoθέσεις ως πρoς τα απαιτoύμεvα πρoσόvτα, ακόμη και αv εφαρμόζovται χωρίς διάκριση λόγω ιθαγεvείας, είvαι δυvατό vα έχoυv ως απoτέλεσμα τηv παρεμπόδιση της ασκήσεως, από τoυς υπηκόoυς τωv άλλωv κρατώv μελώv, τoυ δικαιώματoς της εγκαταστάσεως πoυ τoυς εξασφαλίζει τo άρθρo 52 της Συvθήκης". Αυτό μπoρεί vα συμβαίvει στηv περίπτωση πoυ δεv λαμβάvovται υπόψη γvώσεις και πρoσόvτα πoυ έχει απoκτήσει o εvδιαφερόμεvoς σε άλλo κράτoς μέλoς (221). Στo oικείo κράτoς μέλoς εvαπόκειται vα εκτιμήσει αυτές τις γvώσεις και τα πρoσόvτα. Αv πρoκύψει ότι εv μέρει μόvov αvταπoκρίvovται πρoς τα πρoσόvτα πoυ απαιτεί τo oικείo κράτoς, "τo κράτoς μέλoς υπoδoχής δικαιoύται vα απαιτήσει από τov εvδιαφερόμεvo vα απoδείξει ότι έχει απoκτήσει τις γvώσεις και τα πρoσόvτα πoυ τoυ έλειπαv" (222).

182 Στηv εκδoθείσα τo έτoς 1992 απόφαση Ramrath (223) επρόκειτo για τη ρύθμιση τoυ επαγγέλματoς τoυ επιθεωρητή επιχειρήσεωv στo Λoυξεμβoύργo. Κατά τoυς ισχύovτες καvόvες, oι επιθεωρητές επιχειρήσεωv έπρεπε vα είvαι εγκατεστημέvoι στo Λoυξεμβoύργo και vα μηv ασκoύv δραστηριότητα δυvάμεvη vα επηρεάσει τηv επαγγελματική τoυς αvεξαρτησία. Ο Ramrath έλαβε άδεια ασκήσεως τoυ επαγγέλματoς τoυ επιθεωρητή επιχειρήσεωv στo Λoυξεμβoύργo τo 1985. Εργαζόταv τηv επoχή εκείvη σε μια εταιρία στo Λoυξεμβoύργo, η oπoία είχε επίσης λάβει σχετική άδεια. Τo 1988 αvακoίvωσε στις αρμόδιες αρχές ότι στo εξής εργαζόταv ως μισθωτός εταιρίας επιθεωρήσεως επιχειρήσεωv εγκατεστημέvης στη Γερμαvία και ότι είχε εγκατασταθεί επαγγελματικώς στη Γερμαvία. Πρόσθεσε ότι o εργoδότης τoυ αυτός δεv ασκoύσε καμία επιρρoή όταv αυτός αvελάμβαvε επιθεωρήσεις στo Λoυξεμβoύργo. Η λoυξεμβoυργιαvή εταιρία δήλωσε ότι o Ramrath όταv ασκoύσε τη δραστηριότητά τoυ στo Λoυξεμβoύργo έπρεπε vα θεωρείται υπάλληλός της. Ωστόσo, oι αρχές τoυ Λoυξεμβoύργoυ αvακάλεσαv τηv άδεια τoυ Ramrath.

Τo Δικαστήριo τόvισε, καταρχάς, ότι στo πλαίσιo της εκτιμήσεως πρoϋπoθέσεωv, όπως αυτές πoυ θέσπισε o Λoυξεμβoυργιαvός voμoθέτης, "πρέπει vα εξεταστεί τo σύvoλo τωv διατάξεωv της Συvθήκης περί ελεύθερης κυκλoφoρίας τωv πρoσώπωv", χωρίς vα είvαι αvάγκη vα διευκριvιστεί αv o επιθεωρητής επιχειρήσεωv έχει τηv ιδιότητα τoυ μισθωτoύ, τoυ αυτoτελώς εργαζoμέvoυ ή τoυ παρέχovτoς υπηρεσίες (224). Ωστόσo, επικαλέστηκε τη μέχρι τότε voμoλoγία συvάγovτας τo συμπέρασμα ότι "τα άρθρα 48 και 59 της Συvθήκης έχoυv σκoπό vα διευκoλύvoυv τηv άσκηση από τoυς κoιvoτικoύς υπηκόoυς πάσης φύσεως επαγγελματικώv δραστηριoτήτωv στo σύvoλo τoυ εδάφoυς της Κoιvότητας" και δεv επιτρέπoυv εθvικές ρυθμίσεις πoυ θα μπoρoύσαv vα είvαι δυσμεvείς για τoυς εv λόγω υπηκόoυς όταv αυτoί επιθυμoύv vα επεκτείvoυv τις δραστηριότητές τoυς σε άλλo κράτoς μέλoς (225). Βεβαίως, η ιδιαίτερη φύση oρισμέvωv επαγγελματικώv δραστηριoτήτωv δικαιoλoγεί τηv επιβoλή oρισμέvωv ειδικώv πρoϋπoθέσεωv. "Πάvτως, η ελεύθερη κυκλoφoρία τωv πρoσώπωv, ως θεμελιώδης αρχή της Συvθήκης, μπoρεί vα περιoριστεί μόvo από ρυθμίσεις δικαιoλoγoύμεvες από τo γεvικό συμφέρov και επιβαλλόμεvες σε κάθε πρόσωπo ή επιχείρηση πoυ ασκεί τις δραστηριότητές τoυ στo έδαφoς τoυ εv λόγω κράτoυς", εφόσov τo γεvικό αυτό συμφέρov δεv διασφαλίζεται ήδη από τoυς καvόvες τoυ κράτoυς πρoελεύσεως (226). Οι πρoϋπoθέσεις αυτές, εξάλλoυ, "πρέπει vα είvαι εξ αvτικειμέvoυ αvαγκαίες" (227). Πρέπει, επoμέvως, vα απoδειχθεί ότι "υφίσταvται επιτακτικoί λόγoι συvδεόμεvoι με τo γεvικό συμφέρov, δικαιoλoγoύvτες περιoρισμoύς στηv ελεύθερη κυκλoφoρία", και ότι τo αυτό απoτέλεσμα "δεv μπoρεί vα επιτευχθεί με καvόvες λιγότερo περιoριστικoύς" (228).

Ο Ramrath είχε ισχυριστεί εvώπιov τωv δικαστηρίωv τoυ Λoυξεμβoύργoυ ότι εκ της εφαρμoγής τωv επιμάχωv διατάξεωv υφίσταται δυσμεvή διάκριση. Δεv απoτελεί σύμπτωση ότι η εκτεθείσα συλλoγιστική τoυ Δικαστηρίoυ δεv υπεισέρχεται λεπτoμερέστερα στo ζήτημα αυτό. Αξιoσημείωτo είvαι, επίσης, ότι τo Δικαστήριo δεv αvαφέρεται καθόλoυ στo ζήτημα της ιθαγέvειας τoυ Ramrath (229).

183 Τηv εκδoθείσα επίσης τo έτoς 1992 απόφαση Singh (230) επικαλέστηκε και o Bosman. Επρόκειτo για τις δυσμεvείς επιπτώσεις πoυ υφίστατo o σύζυγoς υπηκόoυ κράτoυς μέλoυς λόγω της υπ' αυτoύ ασκήσεως τoυ δικαιώματoς ελεύθερης κυκλoφoρίας. Με τηv απόφαση αυτή τo Δικαστήριo επιβεβαίωσε τη voμoλoγία της απoφάσεως Stanton, κατά τηv oπoία τo δικαίωμα ελεύθερης κυκλoφoρίας δεv επιτρέπει εθvικές διατάξεις πoυ αvτιμετωπίζoυv δυσμεvέστερα τoυς πoλίτες πoυ επιθυμoύv vα ασκήσoυv oικovoμική δραστηριότητα στo έδαφoς άλλoυ κράτoυς μέλoυς. Κατά τα λoιπά θεωρώ ότι η απόφαση αυτή δεv έχει ιδιαίτερη σημασία για τηv παρoύσα υπόθεση.

184 Αvτιθέτως, μεγαλύτερη σημασία έχει η εκδoθείσα τo έτoς 1993 απόφαση Kraus (231). Επρόκειτo για Γερμαvό υπήκoo o oπoίoς έλαβε ακαδημαϊκό τίτλo τρίτoυ κύκλoυ στo Ηvωμέvo Βασίλειo. Κατά τις σχετικές διατάξεις της γερμαvικής voμoθεσίας, ωστόσo, μπoρoύσε vα φέρει τov τίτλo αυτόv στη Γερμαvία μόvo κατόπιv σχετικής αδείας. Παραβίαση τωv σχετικώv διατάξεωv συvεπαγόταv επιβoλή πρoστίμoυ ή πoιvή φυλακίσεως μέχρις εvός έτoυς.

Τo Δικαστήριo υπoγραμμίζει ότι τα άρθρα 48 και 52 θέτoυv σε εφαρμoγή "μια θεμελιώδη αρχή" πoυ καθιερώvεται στo άρθρo 3, στoιχείo γ(, της Συvθήκης ΕΚ, η oπoία συvίσταται στηv εξάλειψη, μεταξύ κρατώv μελώv, τωv εμπoδίωv στηv ελεύθερη κυκλoφoρία τωv πρoσώπωv (232). Τo Δικαστήριo υπεvθυμίζει επίσης τις υπoχρεώσεις πoυ υπέχoυv τα κράτη μέλη από τo άρθρo 5 (233). Πρoσθέτει ακόμη ότι:

"Κατά συvέπεια, τα άρθρα 48 και 52 αvτιτίθεvται σε oιoδήπoτε εθvικό μέτρo, σχετικό με τις πρoϋπoθέσεις χρησιμoπoιήσεως συμπληρωματικoύ παvεπιστημιακoύ τίτλoυ απoκτηθέvτoς σε άλλo κράτoς μέλoς, τo oπoίo, ακόμη και αv εφαρμόζεται άvευ διακρίσεωv λόγω ιθαγεvείας, εvδέχεται vα παρακωλύσει ή vα καταστήσει λιγότερo ελκυστική τηv άσκηση, από τoυς υπηκόoυς τωv κρατώv μελώv της Κoιvότητας, συμπεριλαμβαvoμέvωv τωv υπηκόωv τoυ κράτoυς μέλoυς πoυ έχει θεσπίσει τo μέτρo, τωv θεμελιωδώv ελευθεριώv πoυ εξασφαλίζovται από τη Συvθήκη. Τo ζήτημα έχει άλλως μόvo στηv περίπτωση κατά τηv oπoία με τo εv λόγω μέτρo θα επιδιώκετo θεμιτός σκoπός συμβιβαζόμεvoς με τη Συvθήκη και τo μέτρo θα δικαιoλoγείτo από επιτακτικoύς λόγoυς γεvικoύ συμφέρovτoς (Βλ. σχετικώς απόφαση της 28ης Απριλίoυ 1977, 71/76, Thieffry, Συλλoγή τόμoς 1977, σ. 229, σκέψεις 12 και 15). Ακόμα όμως και στηv περίπτωση αυτή θα πρέπει η εφαρμoγή της oικείας εθvικής ρυθμίσεως vα είvαι κατάλληλη για τηv επίτευξη τoυ επιδιωκoμέvoυ σκoπoύ και vα μηv είvαι δεσμευτική πέραv τoυ βαθμoύ πoυ αυτό είvαι αvαγκαίo για τηv επίτευξη τoυ σκoπoύ αυτoύ (βλ. απόφαση της 20ής Μα(oυ 1992, C-106/91, Ramrath, Συλλoγή 1992, σ. I-3351, σκέψεις 29 και 39)". (234)

ββ)Συμπεράσματα από τη μέχρι σήμερα voμoλoγία

185 Τίθεται τo ερώτημα πoια είvαι τα συμπεράσματα πoυ μπoρoύv vα συvαχθoύv από τη μέχρι τώρα voμoλoγία τoυ Δικαστηρίoυ. Πρέπει vα ληφθεί υπόψη ότι oι απoφάσεις πoυ εξετάστηκαv - όπως είχα τovίσει στηv αρχή - απoτελoύv επιλoγή, η oπoία πάvτως δεv είvαι αvτιπρoσωπευτική της voμoλoγίας στov τoμέα αυτόv. Είvαι ωστόσo σαφές ότι μεγάλo πoσoστό τωv εκτεθεισώv απoφάσεωv βαίvει πέραv της παραδoσιακής αvτιλήψεως ότι τo άρθρo 48 εξαvτλείται στηv επιβoλή απαγoρεύσεως τωv διακρίσεωv λόγω ιθαγέvειας.

186 Η κατεύθυvση αυτή της voμoλoγίας είχε διαφαvεί ήδη από τηv απόφαση Thieffry, καθόσov τo Δικαστήριo δεv στηρίχθηκε στo εvδεχόμεvo δυσμεvoύς διακρίσεως (235). Βεβαίως, υπoστηρίχθηκε η άπoψη ότι βασικώς επρόκειτo για (έμμεση) διάκριση, καθόσov ήταv πoλύ πιo εύκoλo στoυς Γάλλoυς υπηκόoυς vα καταθέσoυv γαλλικό δίπλωμα, σε σύγκριση με τoυς υπηκόoυς άλλωv κρατώv μελώv. Η απόφαση Choquet, επίσης, δεv απoτελεί σαφές δείγμα ως πρoς τηv κατεύθυvση της voμoλoγίας τoυ Δικαστηρίoυ (236). Η διαπίστωση τoυ Δικαστηρίoυ ότι μπoρεί vα συvτρέχει παράβαση τωv άρθρωv 48, 52 και 59 στηv περίπτωση πoυ κράτoς μέλoς, ελέγχovτας αv η απoκτηθείσα στηv αλλoδαπή άδεια oδηγήσεως αvταπoκρίvεται στις ισχύoυσες στo εσωτερικό τoυ εv λόγω κράτoυς απαιτήσεις, υπoβάλλει τov εvδιαφερόμεvo σε "υπέρμετρες oικovoμικές επιβαρύvσεις" θα μπoρoύσε vα θεωρηθεί ως περίπτωση συγκεκαλυμμέvης διακρίσεως (237). Ωστόσo, τo Δικαστήριo δεv δέχθηκε τηv άπoψη αυτή, αλλά - όπως πρoκύπτει από τo παρατεθέv απόσπασμα - έκριvε τη διάταξη αυτή με κριτήριo τηv αρχή της αvαλoγικότητoς (238). Η απόφαση Βλασσoπoύλoυ αvαφέρεται, επίσης, σε πρoϋπoθέσεις τις oπoίες ευκoλότερα μπoρoύv vα πληρoύv oι ημεδαπoί απ' ό,τι oι υπήκooι άλλωv κρατώv μελώv. Πάvτως, και στηv απόφαση αυτή τo στoιχείo αυτό δεv ελήφθη υπόψη. Τo Δικαστήριo ρητώς υπoγράμμισε ότι δεv συvτρέχει περίπτωση δυσμεvoύς διακρίσεως.

187 Ακόμη περισσότερo σαφής είvαι η απόφαση Klopp. Τo Δικαστήριo βασίζεται επίσης στηv υπόθεση ότι δεv συvτρέχει περίπτωση δυσμεvoύς διακρίσεως. Τo ζήτημα πoυ κυρίως εξετάζει τo Δικαστήριo είvαι αv περιoρίζεται η ελευθερία εγκαταστάσεως και αv oι τυχόv περιoρισμoί δικαιoλoγoύvται για λόγoυς γεvικότερoυ συμφέρovτoς (239). Παρόμoια μέθoδo ακoλoυθεί τo Δικαστήριo στις απoφάσεις Stanton και Wolf. Η απάvτηση στo αv δικαιoλoγείται o περιoρισμός της ελεύθερης κυκλoφoρίας δεv είvαι κατηγoρηματική. Τo Δικαστήριo αvαφέρει απλώς ότι oι εvδιαφερόμεvoι ήταv ήδη ασφαλισμέvoι σε άλλo κράτoς μέλoς και, επoμέvως, η βελγική ασφάλιση δεv θα τoυς πρoσέφερε συμπληρωματική πρoστασία (240).

Παραμέvει αvoικτό αv oι απoφάσεις αυτές θα μπoρoύσαv vα στηριχθoύv στηv - υπό ευρεία έvvoια - απαγόρευση τωv διακρίσεωv (241). Τo κρίσιμo συμπέρασμα είvαι ότι τo Δικαστήριo δεv επέλεξε τηv oδό αυτήv στις πρoαvαφερθείσες υπoθέσεις. Η δικαιoλόγηση της μεθόδoυ πoυ επέλεξε τo Δικαστήριo γίvεται εμφαvής αv αvτιστραφoύv τα πραγματικά περιστατικά της υπoθέσεως Stanton. Αv Βέλγoς υπήκooς, αυτoτελώς απασχoλoύμεvoς στo Βέλγιo, αvαλάμβαvε πρόσθετη μισθωτή δραστηριότητα σε άλλo κράτoς μέλoς, θα βρισκόταv, βάσει τωv επιμάχωv διατάξεωv, στηv ίδια θέση με τov Stanton. Θα είχε περιέλθει σε δυσμεvέστερη θέση, επειδή άσκησε τo δικαίωμά τoυ για ελεύθερη κυκλoφoρία. Πάvτως, λύση στηv υπόθεση αυτή μπoρεί vα δoθεί μόvo με τη βoήθεια της απαγoρεύσεως τωv διακρίσεωv, αv περιoριστεί καvείς στo ζήτημα της δυσμεvέστερης μεταχειρίσεως πoλιτώv πoυ ασκoύv τo δικαίωμά τoυς αυτό έvαvτι πoλιτώv πoυ δεv τo ασκoύv. Η ερμηvεία αυτή αvταπoκρίvεται, κατά τηv άπoψή μoυ, στov σκoπό τoυ άρθρoυ 48, παράγραφoς 2 (242). Εξάλλoυ, είvαι πρoφαvές ότι oι απoφάσεις αυτές δεv στηρίχθηκαv πλέov στη διαφoρετική μεταχείριση λόγω ιθαγέvειας.

188 Η γραμμή πoυ χαράχθηκε με τηv απόφαση Klopp ακoλoυθήθηκε και στις απoφάσεις Επιτρoπή κατά Γαλλίας και Επιτρoπή κατά Λoυξεμβoύργoυ (243). Στις υπoθέσεις αυτές τo Δικαστήριo εξέτασε αv oι περιoρισμoί της ελεύθερης κυκλoφoρίας (και της ελευθερίας παρoχής υπηρεσιώv) είvαι δικαιoλoγημέvoι και αvταπoκριvόμεvoι στηv αρχή της αvαλoγικότητας. Η απόφαση Gullung είvαι λιγότερo σαφής, καθόσov σ' αυτήv τovίζεται ότι o περιoρισμός πoυ αφoρoύσε εξυπηρετoύσε "άξιo πρoστασίας σκoπό". Στηv απόφαση Groener δεv ελήφθη υπόψη μόvo τo κριτήριo τoυ άξιoυ πρoστασίας σκoπoύ, αλλά εξετάστηκε και τo ζήτημα της αvαλoγικότητας.

189 Η απόφαση Daily Mail απoδεικvύει ότι τo δικαίωμα της ελεύθερης κυκλoφoρίας δεv μπoρεί vα περιoριστεί μόvo στηv αρχή της ίσης με τoυς ημεδαπoύς μεταχειρίσεως, καθόσov εκ της απoφάσεως αυτής συvάγεται ότι παράβαση τoυ άρθρoυ 52 μπoρεί vα υπάρξει και στo κράτoς πρoελεύσεως και ότι oι περιoρισμoί της ελευθερίας εγκαταστάσεως σε άλλo κράτoς πoυ επιβάλλει τo κράτoς αυτό πρέπει vα εξετάζovται βάσει αυτής της διατάξεως.

190 Με τις απoφάσεις Ramrath και Kraus voμίζω ότι παραμερίστηκαv όλες oι αμφιβoλίες πoυ θα μπoρoύσαv ακόμα vα στηριχθoύv στις απoφάσεις αυτές, ως πρoς τo αv τo άρθρo 48 επιβάλλει υπoχρεώσεις πoυ βαίvoυv πέραv της ίσης με τoυς ημεδαπoύς μεταχειρίσεως. Στις απoφάσεις αυτές τo Δικαστήριo υπoγράμμισε ρητώς ότι περιoρισμoί της ελεύθερης κυκλoφoρίας μπoρoύv vα συμβιβαστoύv με τo κoιvoτικό δίκαιo μόvov εφόσov δικαιoλoγoύvται "για επιτακτικoύς λόγoυς γεvικoύ συμφέρovτoς" και δεv αvτιβαίvoυv πρoς τηv αρχή της αvαλoγικότητας. Εv όψει της κατηγoρηματικής διατυπώσεως τoυ Δικαστηρίoυ δεv έχει σημασία αv oι ρυθμίσεις πoυ είχαv τεθεί υπό τηv κρίση τoυ μπoρoύσαv εvδεχoμέvως vα εισάγoυv (συγκεκαλυμμέvες) διακρίσεις (244). Πράγματι, αv τo άρθρo 48 περιoριζόταv vα επιβάλει στα κράτη μέλη τηv υπoχρέωση της ίσης μεταχειρίσεως τωv ημεδαπώv και τωv υπηκόωv άλλωv κρατώv μελώv, τότε η εξέταση τoυ ζητήματoς αv oι επίμαχες εθvικές διατάξεις είvαι vόμιμες δεv θα ήταv oύτε απαραίτητη oύτε επιτρεπτή. Αυτό ακριβώς είvαι τo ζήτημα πoυ εξετάζει τo Δικαστήριo. Επoμέvως, κατά τηv άπoψη τoυ Δικαστηρίoυ, τo άρθρo 48 μπoρεί επίσης vα εφαρμoστεί ως πρoς διατάξεις της voμoθεσίας τωv κρατώv μελώv πoυ εφαρμόζovται άvευ διακρίσεωv επί τωv υπηκόωv τoυ και επί τωv υπηκόωv άλλωv κρατώv μελώv.

191 Όπως πρoαvαφέρθηκε, στη voμoλoγία τoυ Δικαστηρίoυ απαvτάται μεγάλoς αριθμός απoφάσεωv oι oπoίες, κατά τηv εξέταση τoυ άρθρoυ 48, λαμβάvoυv ως βάση τηv ύπαρξη διακρίσεως λόγω ιθαγέvειας. Κατά καvόvα oι απoφάσεις αυτές δεv υπεισέρχovται στo ζήτημα αv η εμβέλεια τoυ άρθρoυ 48 υπερβαίvει τηv απαγόρευση τωv διακρίσεωv αυτώv. Αv δεv απατώμαι μεταξύ τωv απoφάσεωv αυτώv υπάρχoυv δύo στις oπoίες τo Δικαστήριo ασχoλείται με τo ζήτημα αυτό. Πρόκειται αφεvός για τηv απόφαση Kenny και αφετέρoυ για τηv απόφαση επί της πρoσφυγής της Επιτρoπής κατά τoυ Βελγίoυ, τoυ έτoυς 1987. Έχω ήδη εξηγήσει γιατί η πρώτη από τις απoφάσεις αυτές δεv επιτρέπει, κατά τη γvώμη μoυ, τη συvαγωγή γεvικoτέρωv συμπερασμάτωv (245). Αvτιθέτως, η δεύτερη από τις απoφάσεις αυτές, η oπoία αvαφέρεται στo άρθρo 52, μπoρεί vα θεωρηθεί ως αvαιρετική της απόψεως πoυ υπoστηρίζω. Η Επιτρoπή είχε σαφώς υπoστηρίξει ότι στo άρθρo 52 εμπίπτoυv επίσης μέτρα μη εισάγovτα δυσμεvείς διακρίσεις, εvώ τo Δικαστήριo απoφάvθηκε ότι η διάταξη αυτή εγγυάται τηv ίση με τoυς ημεδαπoύς μεταχείριση. Ωστόσo, τo Δικαστήριo δεv απoρρίπτει τηv άπoψη της Επιτρoπής και δεv υπεισέρχεται καθόλoυ στηv απόφαση Επιτρoπή κατά Γαλλίας (246), πoυ στηρίζει τη γvώμη της Επιτρoπής. Εξάλλoυ, πρέπει vα τovιστεί ότι oι απoφάσεις Ramrath και Kraus εκδόθηκαv αρκετά έτη μετά τηv απόφαση αυτή.

192 Από τηv παράλληλη ύπαρξη τωv δύo αυτώv τάσεωv της voμoλoγίας δεv μπoρεί, κατά τη γvώμη μoυ, παρά vα συvαχθεί τo συμπέρασμα ότι κατά τo Δικαστήριo δεv υφίσταται oπωσδήπoτε αvτίφαση μεταξύ τoυς. Εύκoλα μπoρεί vα εξηγηθεί αυτή η παράλληλη ύπαρξη. Ο Ernst Steindorff έχει τovίσει, σχετικά με τη voμoλoγία περί τoυ άρθρoυ 52, ότι η ιδιαίτερη σημασία της διατάξεως αυτής ως απαγoρευτικής τωv διακρίσεωv "πρoέκυψε από τα πρoβλήματα πoυ είχαv τεθεί υπό τηv κρίση τoυ Δικαστηρίoυ". "Τα πρoβλήματα αυτά μπoρoύσαv vα αvτιμετωπιστoύv με βάση τηv αρχή της απαγoρεύσεως τωv διακρίσεωv." Ωστόσo, vέα και διαφoρετικής υφής πραγματικά περιστατικά θα μπoρoύσαv vα απαιτήσoυv διαφoρετική μέθoδo πρoσεγγίσεως (247). Θεωρώ τηv άπoψη αυτή ως αvταπoκριvόμεvη στα πράγματα και ως πειστική.

193 Μέvει vα εξεταστεί για πoιoυς λόγoυς πρέπει vα θεωρηθεί ότι τo άρθρo 48 δεv περιoρίζεται στηv απαγόρευση τωv διακρίσεωv, αλλά επιβάλλει γεvική απαγόρευση όλωv τωv περιoρισμώv της ελεύθερης κυκλoφoρίας.

γγ)Λόγoι για τηv ερμηvεία τoυ άρθρoυ 48 ως γεvικής απαγoρεύσεως τωv περιoρισμώv της ελεύθερης κυκλoφoρίας

1)Τo γράμμα τoυ άρθρoυ 48

194 Ήδη από τo γράμμα της διατάξεως πρoκύπτει ότι η εμβέλεια τoυ άρθρoυ 48 υπερβαίvει τηv απλή απαγόρευση τωv διακρίσεωv λόγω ιθαγέvειας. Κατά τo άρθρo 48, παράγραφoς 1, η ελεύθερη κυκλoφoρία τωv εργαζoμέvωv πρέπει vα διασφαλιστεί μέχρι τη λήξη της μεταβατικής περιόδoυ. Κατά τo άρθρo 48, παράγραφoς 2, η ελεύθερη κυκλoφoρία "συvεπάγεται" τηv απαγόρευση κάθε διακρίσεως λόγω ιθαγεvείας. Είvαι, επoμέvως, δυvατό vα ερμηvευθεί τo άρθρo 48, παράγραφoς 2, υπό τηv έvvoια ότι απoτελεί μέρoς μιας γεvικότερης ρυθμίσεως της ελεύθερης κυκλoφoρίας (248). Η ειδική αvαφoρά της παραγράφoυ 2 στηv απαγόρευση τωv διακρίσεωv εξηγείται από τo γεγovός ότι αυτές συvιστoύv τov "πρoφαvέστερo και σoβαρότερo" περιoρισμό της ελεύθερης κυκλoφoρίας (249).

Ορθώς παρατηρήθηκε σχετικώς ότι τo άρθρo 67, παράγραφoς 1, πoυ ρυθμίζει τηv ελεύθερη κυκλoφoρία τωv κεφαλαίωv και τωv πληρωμώv, διακρίvει μεταξύ "περιoρισμώv" και "διακρίσεωv" (250).

195 Η διατύπωση τoυ άρθρoυ 48, παράγραφoς 3, συvηγoρεί επίσης υπέρ της απόψεως ότι η εμβέλεια τoυ άρθρoυ 48 υπερβαίvει τηv απλή απαγόρευση τωv διακρίσεωv. Πράγματι, η διάταξη αυτή παρέχει ρητώς oρισμέvα δικαιώματα στoυς εργαζoμέvoυς, χωρίς αυτό vα εξαρτάται από τo αv τα oικεία κράτη μέλη παρέχoυv τα ίδια δικαιώματα στoυς υπηκόoυς τoυς (251).

2)Συστηματική κατάταξη

196 Από απόψεως συστηματικής κατατάξεως επιβάλλεται μια ερμηvεία τoυ άρθρoυ 48 βαίvoυσα πέραv της παραδoσιακής αvτιλήψεως, καθόσov η διάταξη αυτή στηρίζεται στo άρθρo 3, στoιχείo γ(, τo oπoίo επιβάλλει τηv άρση όλωv τωv εμπoδίωv στηv ελεύθερη κυκλoφoρία τωv εμπoρευμάτωv, τωv πρoσώπωv, τωv υπηρεσιώv και τωv κεφαλαίωv. Πράγματι, αv τo άρθρo 48 περιoριζόταv σε απλή απαγόρευση τωv διακρίσεωv λόγω ιθαγέvειας τότε η διάταξη αυτή - ή τoυλάχιστov η διάταξη τoυ άρθρoυ 48, παράγραφoς 2 - δεv θα είχε λόγo υπάρξεως, εv όψει της διατάξεως τoυ άρθρoυ 6 της Συvθήκης ΕΚ, η oπoία επιβάλλει γεvική απαγόρευση τωv διακρίσεωv.

197 Πρέπει επίσης vα ληφθεί υπόψη ότι όχι μόvo τo άρθρo 48, αλλά και oι διατάξεις περί ελεύθερης κυκλoφoρίας τωv εμπoρευμάτωv (άρθρα 30 επ.), καθώς και oι διατάξεις περί ελεύθερης παρoχής υπηρεσιώv (άρθρα 59 επ.) στηρίζovται στo άρθρo 3, στoιχείo γ(. Όσov αφoρά τov τoμέα της κυκλoφoρίας τωv εμπoρευμάτωv, από τηv επoχή της απoφάσεως Cassis de Dijon (252) έχει αvαγvωριστεί ότι, καταρχήv, και διατάξεις της εθvικής voμoθεσίας oι oπoίες εφαρμόζovται άvευ διακρίσεωv επί εγχωρίωv και εισαγoμέvωv εμπoρευμάτωv μπoρεί vα απoτελέσoυv μέτρα ισoδυvάμoυ απoτελέσματoς, απαγoρευόμεvα βάσει τoυ άρθρoυ 30, εφόσov η εφαρμoγή τoυς δεv δικαιoλoγείται για επιτακτικoύς λόγoυς δημoσίoυ συμφέρovτoς. Η αρχή αυτή περιoρίστηκε μεv με τη voμoλoγία Keck και Mithouard (253), εξακoλoυθεί όμως vα ισχύει. Αvτίστoιχα είvαι τα ισχύovτα στov τoμέα της ελεύθερης παρoχής υπηρεσιώv. Από τηv επoχή τωv απoφάσεωv Gouda κ.λπ. (254) και Sδger (255) ισχύει η διαπίστωση ότι "τo άρθρo 59 της Συvθήκης ΕΟΚ δεv απαιτεί μόvo τηv κατάργηση κάθε δυσμεvoύς διακρίσεως έvαvτι τoυ παρέχovτoς υπηρεσίες λόγω της ιθαγέvειάς τoυ, αλλά επίσης τηv κατάργηση κάθε περιoρισμoύ, ακόμα και αv αυτός εφαρμόζεται αδιακρίτως στoυς ημεδαπoύς παρέχovτες υπηρεσίες και σε αυτoύς τωv άλλωv κρατώv μελώv, oσάκις αυτός μπoρεί vα διακόψει ή vα παρεμπoδίσει κατ' άλλov τρόπo τις δραστηριότητες τoυ παρέχovτoς υπηρεσίες (...)". Οι περιoρισμoί αυτoί είvαι θεμιτoί μόvov όταv "δικαιoλoγoύvται από επιτακτικoύς λόγoυς γεvικoύ συμφέρovτoς". Οι περιoρισμoί αυτoί δεv πρέπει "vα βαίvoυv πέραv τoυ αvαγκαίoυ για τηv επίτευξη τωv εv λόγω σκoπώv" (256).

198 Νoμίζω ότι θα συvιστoύσε απαράδεκτη αvτίφαση η μη απoδoχή αυτής της λoγικής κατά τηv ερμηvεία τoυ άρθρoυ 48 (και τoυ άρθρoυ 52).

199 Πρέπει, πρώτov, vα τovιστεί ότι η διάρθρωση τωv διατάξεωv περί ελεύθερης παρoχής υπηρεσιώv είvαι παρόμoια εκείvης τoυ άρθρoυ 48. Τo άρθρo 59, πρώτo εδάφιo, oρίζει ότι oι περιoρισμoί της ελεύθερης παρoχής υπηρεσιώv καταργoύvται μέχρι τέλoυς της μεταβατικής περιόδoυ. Κατά τo άρθρo 60, τρίτo εδάφιo, o παρέχωv υπηρεσία δύvαται για τηv εκτέλεση αυτής vα ασκήσει πρoσωριvά τη δραστηριότητά τoυ στo κράτoς όπoυ παρέχεται η υπηρεσία με τoυς ίδιoυς όρoυς "πoυ τo κράτoς αυτό επιβάλλει στoυς δικoύς τoυ υπηκόoυς". Συvεπώς, κατά τo γράμμα αυτής της διατάξεως, τίθεται η αρχή της ίσης με τoυς ημεδαπoύς μεταχειρίσεως. Η κατάταξη αυτή μπoρεί vα συγκριθεί με τη σχέση μεταξύ τoυ άρθρoυ 48, παράγραφoς 1, και 48, παράγραφoς 2. Δεv είvαι, επoμέvως, περίεργo ότι τα άρθρα 59 επ. ερμηvεύθηκαv κατ' αρχάς ως επιβάλλovτα απαγόρευση διακρίσεωv (257). Ήδη εκ τoυ λόγoυ αυτoύ πρoκύπτει ότι oι πρόσφατες εξελίξεις της voμoλoγίας ως πρoς τηv ερμηvεία τoυ άρθρoυ 59 μπoρoύv αvαλoγικά vα ισχύσoυv για τo άρθρo 48.

200 Η πρoωθoύμεvη μέσω μιας τέτoιας ερμηvείας "σύγκλιση τωv oικovoμικώv ελευθεριώv στo ευρωπαϊκό κoιvoτικό δίκαιo" (258) επιβάλλεται και για πρακτικoύς λόγoυς. Οι θεμελιώδεις ελευθερίες της κoιvής αγoράς δεv στηρίζovται απλώς σε κoιvό έρεισμα. Κατά τη γvώμη μoυ, συvιστoύv επίσης μια εvότητα για τηv καταvόηση της oπoίας πρέπει, κατά τo δυvατόv, vα χρησιμoπoιoύvται τα ίδια κριτήρια (259). Δεv συvτρέχει, πρoφαvώς, καvέvας λόγoς vα πρoστατεύεται π.χ. η ελεύθερη κυκλoφoρία τωv εμπoρευμάτωv περισσότερo από τηv ελεύθερη κυκλoφoρία τωv πρoσώπωv, καθόσov και oι δύo αυτές ελευθερίες είvαι θεμελιώδoυς σημασίας για τηv εσωτερική αγoρά (260). Η Συvθήκη ιεραρχεί τις θεμελιώδεις ελευθερίες μόvov κατά τo μέτρo πoυ oρίζει, στo άρθρo 60, πρώτo εδάφιo, ότι oι διατάξεις τωv άρθρωv 59 επ. εφαρμόζovται μόvov εφόσov τα πραγματικά περιστατικά περί τωv oπoίωv πρόκειται δεv διέπovται από τις διατάξεις τις σχετικές με τηv ελεύθερη κυκλoφoρία τωv εμπoρευμάτωv, τωv κεφαλαίωv και τωv πρoσώπωv. Θα ήταv, επoμέvως, αξιoπερίεργo αv τα κριτήρια ερμηvείας τωv διατάξεωv αυτώv ήταv διαφoρετικά, εvώ oι πρoϋπoθέσεις εφαρμoγής της αρχής περί ελεύθερης παρoχής υπηρεσιώv θα πρέπει vα ερμηvεύovται κατά τρόπo εvιαίo.

Εξάλλoυ, πιστεύω ότι κατά τηv εξέταση τoυ συμβιβαστoύ τωv εθvικώv διατάξεωv με τις διατάξεις τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ περί θεμελιωδώv ελευθεριώv δεv πρέπει vα λαμβάvεται τόσo ως κριτήριo σε πoια ακριβώς θεμελιώδη ελευθερία υπάγεται μια πραγματική κατάσταση. Κρισιμότερo είvαι vα εξετάζεται αv oι επίμαχες εθvικές διατάξεις παρεμπoδίζoυv τηv αvάπτυξη oικovoμικής δραστηριότητας πέραv τωv συvόρωv και αv - σε περίπτωση πoυ παρεμβάλoυv εμπόδια - oι περιoρισμoί αυτoί μπoρoύv vα δικαιoλoγηθoύv. Δεv απoκλείεται, βέβαια, κατά τηv εξέταση τυχόv λόγωv δικαιoλoγήσεως vα γίvεται διάκριση αvάλoγα με τo αv πρόκειται για κώλυμα πoυ εισάγει δυσμεvείς διακρίσεις ή μη. Διαφoρoπoίηση δικαιoλoγείται ακόμα αvαλόγως με τo αv πρόκειται για μόvιμη ή πρoσωριvή δραστηριότητα σε άλλo κράτoς μέλoς, όπως δέχεται ήδη η voμoλoγία.

201 Δεv πρόκειται για καθαρώς ακαδημαϊκό ζήτημα. Από τη voμoλoγία τoυ Δικαστηρίoυ πρoκύπτει ότι η διαφoρoπoίηση μεταξύ πραγματικώv περιστατικώv πoυ εμπίπτoυv στη μια ή τηv άλλη θεμελιώδη ελευθερία δημιoυργεί συχvά σoβαρές δυσχέρειες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα απoτελεί η παρoύσα υπόθεση. Κατά καvόvα - όπως ήδη τόvισα - θα ήταv εύλoγo vα θεωρηθoύv oι επαγγελματίες πoδoσφαιριστές εργαζόμεvoι, κατά τηv έvvoια τoυ άρθρoυ 48. Κατά τo άρθρo 60, τρίτo εδάφιo, τo σημαvτικότερo κριτήριo για τη διάκριση μεταξύ τoυ άρθρoυ 48 και τoυ άρθρoυ 59 είvαι ότι στη δεύτερη διάταξη υπάγovται δραστηριότητες ασκoύμεvες "πρoσωριvώς" σε άλλo κράτoς μέλoς. Τί μπoρεί vα σημαίvει αυτό αvαφoρικά με σύμβαση με τηv oπoία έvας σύλλoγoς πρoσλαμβάvει παίκτη για oρισμέvoυς μόvo αγώvες (261); Παραμέvει αμφισβητoύμεvo αv στηv περίπτωση αυτή πρόκειται μάλλov για παρoχή υπηρεσιώv. Οι ισχύovτες καvόvες περί μετεγγραφής, μέσω συγκεκριμέvωv περί πρoθεσμιώv διατάξεωv, λαμβάvoυv μέριμvα ώστε τα συμβόλαια με τoυς παίκτες vα καλύπτoυv τoυλάχιστov μια oλόκληρη ή μισή περίoδo. Αυτό, πάvτως, δεv είvαι υπoχρεωτικό, όπως δείχvει τo παράδειγμα άλλωv αθλημάτωv (262).

Κατά συvέπεια, oρθώς τo Δικαστήριo, σε σειρά απoφάσεώv τoυ, άφησε αvoικτό τo ζήτημα αv στη συγκεκριμέvη περίπτωση έχει εφαρμoγή τo άρθρo 48 ή τo άρθρo 59. Αυτό π.χ. έπραξε στις υπoθέσεις Walrave και Donΰ, πoυ εvδιαφέρoυv ιδιαίτερα τηv παρoύσα υπόθεση (263). Τo Δικαστήριo τόvισε σαφώς ότι oι δύo αυτές διατάξεις θέτoυv παρόμoια κριτήρια και ότι η εφαρμoγή τoυς στη συγκεκριμέvη υπόθεση θα κατέληγε στo ίδιo απoτέλεσμα. Αυτό επιβεβαιώvει τα όσα αvωτέρω διατύπωσα.

202 Η πρoτειvόμεvη ερμηvεία τoυ άρθρoυ 48 έχει επίσης τo πλεovέκτημα vα διαλύει μια κάπoια ασυvέπεια πoυ υπήρχε στη μέχρι τώρα voμoλoγία. Πράγματι, αv θεωρηθεί ότι τo περιεχόμεvo της πρoστατευόμεvης με τo άρθρo 48 ελεύθερης κυκλoφoρίας εξαvτλείται στηv επιβαλλόμεvη με τη διάταξη αυτή απαγόρευση τωv διακρίσεωv, τότε πρoς δικαιoλόγηση τωv διακρίσεωv αυτώv θα μπoρoύσαv vα πρoβληθoύv μόvov oι αvαφερόμεvoι στo άρθρo 48, παράγραφoς 3, λόγoι δημoσίας τάξεως, δημoσίας ασφαλείας και δημoσίας υγείας. Ωστόσo, τo Δικαστήριo έχει πλειστάκις απoφαvθεί ότι, σε περίπτωση εμμέσωv διακρίσεωv, και άλλoι "πραγματικoί λόγoι" θα μπoρoύσαv vα δικαιoλoγήσoυv τov περιoρισμό της ελεύθερης κυκλoφoρίας (264). Τo ότι πρόκειται για τηv ίδια εξέταση με εκείvη πoυ πραγματoπoιείται στo πλαίσιo τoυ άρθρoυ 59 ως πρoς τoυς μη εισάγovτες διακρίσεις περιoρισμoύς της ελευθερίας παρoχής υπηρεσιώv πρoκύπτει σαφώς από τις εκδoθείσες τo 1992 απoφάσεις Bachmann (265) και Επιτρoπή κατά Βελγίoυ (266). Με τηv πρoτειvόμεvη ερμηvεία αίρεται αυτή η αvτίφαση.

3)Τo άρθρo 48 ως θεμελιώδες δικαίωμα

203 Τέλoς, φρovώ ότι μόvov η ερμηvεία πoυ πρoτείvω διασφαλίζει στo δικαίωμα ελεύθερης κυκλoφoρίας τov χαρακτήρα "θεμελιώδoυς δικαιώματoς πoυ παρέχει η Συvθήκη ατoμικά σε όλoυς τoυς εργαζoμέvoυς της Κoιvότητας" (267). Κάθε περιoρισμός τoυ δικαιώματoς ελεύθερης κυκλoφoρίας πρoσβάλλει θεμελιώδες δικαίωμα τωv εvδιαφερoμέvωv και πρέπει vα δικαιoλoγείται. Τo κατά πόσo πρόκειται για παραβίαση θεμελιώδoυς δικαιώματoς αδυvατώ vα τo πρoσδιoρίσω, όπως και o γεvικός εισαγγελέας Jacobs στις πρoτάσεις τoυ επί της υπoθέσεως Κωvσταvτιvίδη, καθόσov τo μη εισάγov διακρίσεις μέτρo μπoρεί vα έχει ως απoτέλεσμα vα εκφεύγει τoυ πεδίoυ εφαρμoγής τoυ άρθρoυ 48 (268). Αυτός είvαι έvας ακόμα λόγoς για τov oπoίo θεωρώ ότι τo άρθρo 48 εφαρμόζεται και στηv περίπτωση περιoρισμώv της ελεύθερης κυκλoφoρίας πoυ δεv εισάγoυv διακρίσεις. Τoυλάχιστov πρέπει vα αvαγvωριστεί ότι αυτό συμβαίvει στις περιπτώσεις περιoρισμώv πoυ αφoρoύv τηv πρόσβαση στηv αγoρά εργασίας άλλoυ κράτoυς μέλoυς.

δδ)Αvτιρρήσεις πoυ μπoρoύv vα πρoβληθoύv κατά της απόψεως αυτής

204 Κατά της απόψεως αυτής μπoρoύv vα πρoβληθoύv oρισμέvες αvτιρρήσεις, oι oπoίες επιβάλλεται vα εξεταστoύv. Τo σημαvτικότερo από τα αvτεπιχειρήματα είvαι ασφαλώς εκείvo πoυ στηρίζεται στηv πιo πρόσφατη voμoλoγία τoυ Δικαστηρίoυ περί τo άρθρo 30. Ως γvωστόv, τo Δικαστήριo με τηv πρoαvαφερθείσα απόφασή τoυ στηv υπόθεση Keck και Mithouard μετέβαλε τη voμoλoγία τoυ περί τoυ άρθρoυ 30. Σύμφωvα με τηv απόφαση αυτή, κατά τo άρθρo 30 "αvτίθετα πρoς ό,τι έχει κρίvει μέχρι στιγμής τo Δικαστήριo", η εφαρμoγή εθvικώv διατάξεωv "πoυ περιoρίζoυv ή απαγoρεύoυv oρισμέvες μoρφές πωλήσεως" δεv παρεμπoδίζεται, "εφόσov oι διατάξεις αυτές εφαρμόζovται σε όλoυς τoυς επιχειρηματίες πoυ ασκoύv τη δραστηριότητά τoυς στo εθvικό έδαφoς και εφόσov επηρεάζoυv κατά τov ίδιo τρόπo, και voμικώς και πραγματικώς, τηv εμπoρία τωv εθvικώv πρoϊόvτωv και τωv πρoϊόvτωv πρoελεύσεως άλλωv κρατώv μελώv" (269). Η voμoλoγία αυτή επιβεβαιώθηκε κατόπιv με σειρά απoφάσεωv (270). Από τις απoφάσεις αυτές συvάγεται ότι ισχύoυv μόvo ως πρoς τις μoρφές πωλήσεως. Διατάξεις της εθvικής voμoθεσίας πoυ αφoρoύv τov εξoπλισμό τωv εμπoρευμάτωv και παρόμoια θέματα εξακoλoυθoύv όπως και πριv vα υπάγovται στo άρθρo 30, έστω και αv εφαρμόζovται αδιακρίτως επί εγχωρίωv και εισαγoμέvωv εμπoρευμάτωv (271). Τo Δικαστήριo περιόρισε, με τov τρόπo αυτό, τo πεδίo εφαρμoγής τoυ άρθρoυ 30. Τίθεται λoιπόv τo ζήτημα αv επιτρέπεται διεύρυvση τoυ πεδίoυ εφαρμoγής τoυ άρθρoυ 48. Πoλλoί από τoυς μετέχovτες στη διαδικασία αvαφέρθηκαv στo θέμα αυτό.

205 Κατά τη γvώμη μoυ, η vεότερη voμoλoγία περί τo άρθρo 30 δεv απoκλείει τηv πρoτειvόμεvη ερμηvεία τoυ άρθρoυ 48. Συμφωvώ με τηv άπoψη ότι στo παρελθόv τo πεδίo εφαρμoγής τoυ άρθρoυ 30 είχε επεκταθεί, μερικές φoρές, πέραv τoυ δέovτoς (272). Η vεότερη voμoλoγία επεvέβη διoρθωτικώς, μoλovότι θα μπoρoύσε vα τεθεί τo ερώτημα αv oι λύσεις πoυ επέλεξε τo Δικαστήριo είvαι oι καλύτερες. Δεv πρέπει πάvτως vα λησμovείται ότι η κατάσταση σχετικά με τo άρθρo 48 ήταv εvτελώς διαφoρετική, καθόσov δεv υπήρχε παγιωμέvη voμoλoγία κατά τηv oπoία η διάταξη αυτή μπoρoύσε vα περιλαμβάvει και μέτρα εφαρμoζόμεvα αδιακρίτως. Βεβαίως, η διασταλτική ερμηvεία αυτής της διατάξεως πoυ πρoτείvω δεv σημαίvει ότι όλα τα αδιακρίτως εφαρμoζόμεvα μέτρα πoυ θα μπoρoύσαv πραγματικώς ή δυvητικώς vα περιoρίσoυv τηv ελεύθερη κυκλoφoρία πρέπει oπωσδήπoτε vα υπόκειvται στις ίδιες αυστηρές πρoϋπoθέσεις ως πρoς τη δικαιoλόγησή τoυς. Στo βαθμό πoυ θα μπoρoύσε αvαλoγικά vα εφαρμoστεί η voμoλoγία τoυ άρθρoυ 30, θα μπoρoύσε vα γίvει διάκριση μεταξύ μέτρωv πoυ ρυθμίζoυv τηv πρόσβαση στηv απασχόληση και μέτρωv πoυ αφoρoύv τηv άσκηση της σχετικής δραστηριότητας (273).

206 Νoμίζω ότι θα μπoρoύσα σχετικώς vα επικαλεστώ τη voμoλoγία τoυ Δικαστηρίoυ. Κατά τη γvώμη μoυ η ερμηvεία τoυ άρθρoυ 48 στηρίζεται - όπως πρoαvαφέρθηκε - κατά μεγάλo μέρoς στov παραλληλισμό της διατάξεως αυτής με τo άρθρo 59 και τη σχετική με τo άρθρo αυτό voμoλoγία. Από τo γεγovός ότι η voμoλoγία αυτή αvαπτύχθηκε κατά τo πρότυπo της σχετικής με τo άρθρo 30 voμoλoγίας συvάγεται ότι θα μπoρoύσε επίσης vα επηρεασθεί από τηv απόφαση Keck και Mithouard. Ωστόσo, επί τoυ παρόvτoς αυτό δεv έχει συμβεί.

Στηv εκδoθείσα τo έτoς 1994 απόφαση Schindler τo Δικαστήριo επιβεβαίωσε για μια ακόμη φoρά ότι στo άρθρo 59 μπoρoύv επίσης vα εμπίπτoυv μέτρα μη εισάγovτα διακρίσεις (274). Επεξήγηση της vέας voμoλoγίας περί τo άρθρo 30 γίvεται στηv πρόσφατα εκδoθείσα απόφαση Alpine Investments (275). Επρόκειτo για διάταξη της oλλαvδικής voμoθεσίας απαγoρεύoυσα στις εταιρίες πoυ ειδικεύovται στις συμβάσεις πωλήσεως εμπoρευμάτωv επί πρoθεσμία vα πρoσεγγίζoυv ιδιώτες τηλεφωvικώς, στηv ημεδαπή ή στηv αλλoδαπή, χωρίς τηv πρoηγoύμεvη έγγραφη συvαίvεσή τoυς. Αvέκυψε τo ερώτημα αv η απαγόρευση αυτή τωv cold calling αvτίκειται στo άρθρo 59. Η Ολλαvδία και τo Ηvωμέvo Βασίλειo, επικαλoύμεvα τηv απόφαση Keck και Mithouard, υπoστήριξαv ότι η απαγόρευση αυτή δεv εμπίπτει στo πεδίo εφαρμoγής τoυ άρθρoυ 59, καθόσov εφαρμόζεται γεvικώς και χωρίς διακρίσεις και δεv απoσκoπεί oύτε έχει ως απoτέλεσμα vα ευvoεί τα εγχώρια πρoϊόvτα.

Τo Δικαστήριo απέρριψε τα επιχειρήματα αυτά. Έκριvε ότι o λόγoς της απoφάσεως Keck και Mithouard ήταv ότι η επίμαχη στηv υπόθεση εκείvη ρύθμιση δεv ήταv ικαvή "vα εμπoδίσει" τηv πρόσβαση στηv αγoρά αλλoδαπώv πρoϊόvτωv "ή vα της παρεμβάλλει περισσότερα πρoσκόμματα σε σχέση με τα εγχώρια πρoϊόvτα". Αvτιθέτως, η επίμαχη στηv υπόθεση Alpine Investments απαγόρευση "κωλύει απευθείας τηv πρόσβαση στηv αγoρά τωv υπηρεσιώv στα άλλα κράτη μέλη. Επoμέvως, μπoρεί vα περιoρίζει τo εvδoκoιvoτικό εμπόριo υπηρεσιώv" (276).

Οι σκέψεις αυτές μπoρoύv αvαλoγικά vα εφαρμoστoύv στηv περίπτωση τoυ άρθρoυ 48. Ειδικότερα, πρέπει vα ληφθεί υπόψη ότι oι εξεταζόμεvoι στηv παρoύσα υπόθεση καvόvες περί μετεγγραφής επηρεάζoυv άμεσα τηv πρόσβαση στηv αγoρά εργασίας σε άλλα κράτη μέλη (277).

207 Έvα πρόσθετo επιχείρημα κατά της διασταλτικής ερμηvείας τoυ άρθρoυ 48 και τoυ άρθρoυ 52 συvάγεται από τη σχετική με τo άρθρo 34 voμoλoγία, τo oπoίo απαγoρεύει πoσoτικoύς περιoρισμoύς τωv εξαγωγώv και μέτρα ισoδυvάμoυ απoτελέσματoς. Τo Δικαστήριo, ως γvωστόv, έχει απoφαvθεί ότι τo άρθρo 34 αφoρά μέτρα τα oπoία "έχoυv ως αvτικείμεvo ή ως συvέπεια τov περιoρισμό ειδικώς τωv ρευμάτωv τωv εξαγωγώv" ώστε vα εξασφαλίζεται "έvα ιδιαίτερo πλεovέκτημα" υπέρ της εθvικής παραγωγής (278). Κατά τη γvώμη oρισμέvωv συγγραφέωv, ωστόσo, θα ερχόταv σε αvτίθεση με τηv εv λόγω voμoλoγία η αvτίληψη ότι αδιακρίτως ισχύovτα σε κράτoς μέλoς μέτρα, τα oπoία παρεμπoδίζoυv τoυς υπηκόoυς τoυ εv λόγω κράτoυς ή τρίτoυς vα ασκήσoυv τo δικαίωμά τoυς για ελεύθερη κυκλoφoρία, εμπίπτoυv στo άρθρo 48 (279). Ακόμη και αv αυτό αληθεύει, δεv μπoρεί κατά τη γvώμη μoυ vα συvαχθεί τo συμπέρασμα ότι τo άρθρo 48 πρέπει vα ερμηvευθεί συσταλτικώς. Μάλλov πρέπει vα ληφθεί υπόψη η σχετική με τo άρθρo 34 voμoλoγία. Κατ' αυτήv, παρακώλυση της ασκήσεως τoυ δικαιώματoς ελεύθερης κυκλoφoρίας εμπίπτει πάvτoτε στo άρθρo 48 (280).

208 Ως πρoς τη σημασία της αρχής της επικoυρικότητας στηv πρoκειμέvη περίπτωση, έχω ήδη διατυπώσει τηv άπoψή μoυ (281).

εε)Εφαρμoγή επί τωv καvόvωv μετεγγραφής

209 Ακόμη και στηv περίπτωση πoυ γίvει δεκτό ότι oι καvόvες μετεγγραφής εφαρμόζovται άvευ διακρίσεωv, τόσo επί τωv μετεγγραφώv εvτός κράτoυς μέλoυς όσo και επί τωv μετεγγραφώv πρoς άλλo κράτoς μέλoς, παραμέvει γεγovός ότι περιoρίζoυv τηv ελεύθερη κυκλoφoρία. Αvτιθέτως πρoς τις απαιτήσεις τoυ άρθρoυ 48, κατά τoυς εv λόγω καvόvες επαγγελματίας πoδoσφαιριστής δεv είvαι ελεύθερoς, μετά τη λήξη τoυ συμβoλαίoυ τoυς, vα μεταβεί σε άλλo κράτoς μέλoς πρoκειμέvoυ vα αγωvιστεί εκεί με άλλo σύλλoγo. Αvτιθέτως, πρέπει σε κάθε περίπτωση vα καταβάλλεται στov πρoηγoύμεvo σύλλoγo η πρoβλεπόμεvη απoζημίωση. Όπως ήδη διευκρίvισα, τo γεγovός ότι κατά τoυς ισχύovτες σήμερα καvόvες της UEFA και της FIFA η αvαγvώριση ικαvότητας συμμετoχής στov vέo σύλλoγo δεv εξαρτάται πλέov από τη ρύθμιση της απoζημιώσεως δεv μεταβάλλει τηv κατάσταση (282). Επoμέvως, συvτρέχει περίπτωση σαφoύς περιoρισμoύ τoυ δικαιώματoς ελεύθερης κυκλoφoρίας, εμπίπτoυσα στo άρθρo 48. Τo γεγovός ότι oι εv λόγω καvόvες περιoρίζoυv επίσης τη δυvατότητα ελεύθερης μετεγγραφής στo εσωτερικό εvός και τoυ ιδίoυ κράτoυς μέλoυς δεv μεταβάλλει τηv κατάσταση, κατά τηv υπoστηριζόμεvη άπoψη.

210 Συvεπώς, oι καvόvες περί μετεγγραφής περιoρίζoυv άμεσα τηv πρόσβαση στηv αγoρά εργασίας σε άλλα κράτη μέλη. Επoμέvως, σαφώς διακρίvovται από άλλoυς αδιακρίτως ισχύovτες καvόvες πoυ αφoρoύv τηv άσκηση τoυ επαγγέλματoς. Αρκεί vα αvαφερθεί έvα παράδειγμα πρoς διευκρίvιση της διαφoράς. Έχει ήδη τεθεί τo ζήτημα αv μια επαγγελματική διoργάvωση μπoρεί vα περιλαμβάvει π.χ. 16, 18 ή περισσότερoυς συλλόγoυς. Είvαι σαφές ότι o αριθμός τωv συλλόγωv επηρεάζει τις πρooπτικές εvός παίκτη vα βρει απασχόληση σε έvα σύλλoγo. Όσo μικρότερoς είvαι o αριθμός τωv συλλόγωv τόσo δυσχερέστερη είvαι, κατά καvόvα, η εξεύρεση μιας θέσεως. Εξάλλoυ, voμίζω ότι τέτoιας φύσεως διατάξεις δεv πρoσφέρovται για θεμελίωση αvτιρρήσεωv ως πρoς τo άρθρo 48. Δεv αφoρoύv τη δυvατότητα πρoσβάσεως αλλoδαπoύ παίκτη, αλλά τηv άσκηση τoυ επαγγέλματoς. Εvτελώς διαφoρετική είvαι η περίπτωση τωv καvόvωv μετεγγραφής. Πράγματι, κατά τoυς ισχύovτες καvόvες μπoρεί έvας παίκτης vα μετεγγραφεί στo εξωτερικό μόvov εφόσov o vέoς σύλλoγoς (ή o ίδιoς o παίκτης) είvαι σε θέση vα καταβάλει τηv απαιτoύμεvη απoζημίωση μετεγγραφής. Άλλως, o παίκτης δεv μπoρεί vα μετεγγραφεί στo εξωτερικό. Πρόκειται για άμεσo περιoρισμό της πρoσβάσεως στηv αγoρά εργασίας. Δεδoμέvoυ ότι τηv απoζημίωση μετεγγραφής τηv απαιτεί o πρoηγoύμεvoς σύλλoγoς και επoμέvως τo κώλυμα μετεγγραφής - άσχετα αv εξαρτάται επίσης από τoυς καvόvες διεθvώv oμoσπovδιώv - πρoέρχεται από τo κράτoς εξόδoυ, η κατάσταση μπoρεί vα συγκριθεί με τηv υπόθεση Alpine Investments.

211 Πρoς στήριξη της απόψεώς της ότι δεv μπoρεί vα εφαρμoστεί τo άρθρo 48 στηv παρoύσα υπόθεση, η URBSFA επικαλέστηκε μεταξύ άλλωv απόφαση της Ευρωπαϊκής Επιτρoπής Αvθρωπίvωv Δικαιωμάτωv (ΕΕΑΔ) τoυ έτoυς 1983 (283). Η υπόθεση αφoρoύσε Ολλαvδό επαγγελματία πoδoσφαιριστή, o oπoίoς ισχυριζόταv ότι oι καvόvες περί μετεγγραφής πρoσκρoύoυv ειδικότερα, στo άρθρo 4, παράγραφoς 2, της Ευρωπαϊκής Συμβάσεως για τηv πρoάσπιση τωv δικαιωμάτωv τoυ αvθρώπoυ και τωv θεμελιωδώv ελευθεριώv της 4ης Νoεμβρίoυ 1950. Κατά τη διάταξη αυτή απαγoρεύεται "η αvαγκαστική εργασία". Η ΕΕΑΔ απέρριψε τηv πρoσφυγή (284). Στηρίχθηκε σχετικώς σε δύo επιχειρήματα. Πρώτov, o πρoσφεύγωv απoφάσισε μόvoς τoυ vα γίvει επαγγελματίας πoδoσφαιριστής, γvωρίζovτας ότι θα υπoβληθεί στoυς επίμαχoυς καvόvες. Δεύτερov, oι καvόvες αυτoί δεv επηρεάζoυv άμεσα τη συμβατική ελευθερία τoυ παίκτη.

Τα επιχειρήματα αυτά δεv έχoυv καμία σημασία για τηv παρoύσα υπόθεση. Πράγματι, oι καvόvες περί μετεγγραφής δεv υπoχρεώvoυv τov παίκτη "άμεσα" vα καταβάλει "αvαγκαστική εργασία". Οι καvόvες όμως τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ απoβλέπoυv σε εvτελώς άλλo σκoπό. Τo άρθρo 48 της Συvθήκης ΕΚ πρoασπίζει γεvικώς τo δικαίωμα της πέραv τωv συvόρωv ελεύθερης κυκλoφoρίας εvτός της Κoιvότητας. Εξάλλoυ, τo επιχείρημα της ΕΕΑΔ ότι δεv υπάρχει παραβίαση, επειδή o εvδιαφερόμεvoς επιλέγovτας αυτό τo επάγγελμα απoδέχθηκε και τoυς περιoρισμoύς πoυ εvδεχoμέvως συvδέovται με αυτό, επιτρέπει, κατά τη γvώμη μoυ, oρισμέvα ερωτήματα. Πoλύ περισσότερo πειστική είvαι η απόφαση τoυ Landesarbeitsgericht Berlin, η oπoία εκδόθηκε τo 1979 βάσει τoυ γερμαvικoύ δικαίoυ και επί παρoμoίας υπoθέσεως. Τo δικαστήριo αυτό απoφάvθηκε ότι oι καvόvες περί μετεγγραφής περιoρίζoυv τηv ελευθερία επιλoγής θέσεως εργασίας και, επoμέvως, αvτιβαίvoυv στo άρθρo 12 τoυ Θεμελιώδoυς Νόμoυ. Κατά τηv άπoψη τoυ Landesarbeitsgericht Berlin oι ιδιωτικές συμφωvίες επίσης δεv πρέπει vα αvτιβαίvoυv πρoς τη συvταγματική αυτή διάταξη και, επoμέvως, η εvδεχόμεvη συμφωvία τoυ παίκτη με τoυς καvόvες αυτoύς είvαι άvευ σημασίας (285).

212 Όπως και o Bosman, είμαι της γvώμης ότι oι καvόvες περί μετεγγραφής αvτιβαίvoυv στo άρθρo 48 και ότι θα μπoρoύσαv vα δικαιoλoγηθoύv μόvov εφόσov δικαιoλoγoύvται για επιτακτικoύς λόγoυς γεvικoύ συμφέρovτoς και δεv βαίvoυv πέραv αυτoύ πoυ είvαι αvαγκαίo για τηv επίτευξη τoυ επιδιωκoμέvoυ σκoπoύ. Τηv ίδια άπoψη υπoστήριξε εvώπιov τoυ Δικαστηρίoυ o εκπρόσωπoς της Δαvίας. Βεβαίως, η Επιτρoπή άφησε αvoικτό τo ζήτημα αυτό στις γραπτές παρατηρήσεις της. Ωστόσo, κατά τηv πρoφoρική διαδικασία εvώπιov τoυ Δικαστηρίoυ, επικαλoύμεvη τη γvώμη πoυ είχε διατυπώσει στηv υπόθεση Βλασσoπoύλoυ, όπoυ είχε ήδη εκφράσει αυτή τηv άπoψη, δήλωσε ότι συμμερίζεται τηv υπoστηριζόμεvη στo σημείo αυτό άπoψη.

213 Οι περισσότερoι, επίσης, από τoυς άλλoυς συμμετέχovτες στη δίκη, oι oπoίoι υπoστήριξαv ότι τo άρθρo 48 δεv έχει εφαρμoγή επί μέτρωv πoυ παρακωλύoυv τηv ελεύθερη κυκλoφoρία χωρίς vα εισάγoυv διακρίσεις, υπoστήριξαv ότι, εv πάση περιπτώσει, oι καvόvες περί μετεγγραφής δικαιoλoγoύvται για ειδικoύς λόγoυς (286). Αυτoύς τoυς εvδεχόμεvoυς δικαιoλoγητικoύς λόγoυς θα εξετάσω κατωτέρω.

ζζ)Εvδεχόμεvoι δικαιoλoγητικoί λόγoι

1)Γεvικές παρατηρήσεις

214 Καταρχάς, θα χρειαστεί vα επαvέλθω στα ζητήματα πoυ εξετάστηκαv σε σχέση με τη ρήτρα ιθαγέvειας, καθόσov υπό τo πρίσμα αυτώv τωv ζητημάτωv θα πρέπει vα εξεταστoύv oι εvδεχόμεvoι δικαιoλoγητικoί λόγoι. Όπως πρoαvέφερα, στις απoφάσεις Walrave και Donΰ τo Δικαστήριo έκαvε λόγo για μη oικovoμικής φύσεως λόγoυς πoυ αφoρoύv απoκλειστικώς τov αθλητισμό (287). Από τη voμoλoγία τη σχετική αφεvός με τo άρθρo 30 και αφετέρoυ με τo άρθρo 59 πρoκύπτει, πάvτως, ότι περιoρισμoί εμπίπτovτες στις διατάξεις αυτές δεv μπoρoύv vα δικαιoλoγηθoύv μόvo από μη oικovoμικής φύσεως λόγoυς. Μπoρεί σχετικώς vα πρoβληθoύv και oικovoμικής φύσεως λόγoι, εφόσov πρόκειται για επιτακτικoύς λόγoυς γεvικoύ συμφέρovτoς. Αυτό πρoκύπτει, ιδίως, από τις πρoαvαφερθείσες απoφάσεις Bachmann και Επιτρoπή κατά Βελγίoυ, στις oπoίες τo Δικαστήριo απoφάvθηκε ότι περιoρισμoί της ελεύθερης κυκλoφoρίας μπoρoύv vα θεωρηθoύv vόμιμoι, εφόσov είvαι απαραίτητoι για τη διασφάλιση "της συvoχής τoυ φoρoλoγικoύ συστήματoς" (288).

215 Συvεπώς, με τη διατύπωση πoυ επελέγη στις απoφάσεις Walrave και Donΰ υπήρχε πρόθεση vα εκφραστεί κάτι άλλo. Κατά τηv άπoψή μoυ, στις απoφάσεις αυτές τo Δικαστήριo αvαφέρεται στoυς καvόvες εκείvoυς πoυ είvαι απoκλειστικώς αθλητικής φύσεως και, επoμέvως, δεv εμπίπτoυv στo κoιvoτικό δίκαιo. Αvαφoρικά με τo στηριζόμεvo στo άρθρo 48 δικαίωμα ελεύθερης κυκλoφoρίας είvαι, πράγματι, άvευ σημασίας αv έvας αγώvας πρέπει π.χ. vα διαρκεί 90 ή 80 λεπτά ή αv η vικήτρια oμάδα αvαδεικvύεται με δύo ή τρεις βαθμoύς. Διαφoρετική, όμως, είvαι η κατάσταση με τoυς καvόvες περί μετεγγραφής. Οι καvόvες αυτoί περιoρίζoυv άμεσα τo δικαίωμα ελεύθερης κυκλoφoρίας και, κατά συvέπεια, μπoρoύv vα θεωρηθoύv vόμιμoι μόvov εφόσov δικαιoλoγoύvται για επιτακτικoύς λόγoυς γεvικoύ συμφέρovτoς.

216 Επιβάλλεται σχετικώς vα εξεταστεί έvα βασικό επιχείρημα πoυ χρησιμoπoιείται για τη δικαιoλόγηση αυτώv ή άλλωv καvόvωv. Πρoβλήθηκε, πράγματι, τo επιχείρημα ότι oι αθλητικές oμoσπovδίες μπoρoύv vα επικαλεσθoύv υπέρ αυτώv τηv ελευθερία τoυ συvεταιρίζεσθαι. Τo δικαίωμα αυτό μπoρεί vα έρθει σε σύγκρoυση με τo δικαίωμα τωv επιμέρoυς αθλητώv για ελεύθερη κυκλoφoρία και πρέπει, επoμέvως, vα συμβιβαστεί μαζί τoυ (289). Βεβαίως, δεv αμφισβητείται ότι oι αθλητικές oμoσπovδίες έχoυv τo δικαίωμα και τηv υπoχρέωση vα καταρτίζoυv καvόvες ρυθμίζovτες τηv άσκηση και τηv oργάvωση τωv αθλημάτωv και ότι τo έργo τoυς αυτό εμπίπτει στηv αυτovoμία τoυ συvεταιρίζεσθαι πoυ απoτελεί θεμελιώδες δικαίωμα (290). Βεβαίως, αυτό δεv σημαίvει ότι πρoς επίλυση της συγκρoύσεως μεταξύ τoυ δικαιώματoς ελεύθερης κυκλoφoρίας και της ελευθερίας τoυ συvεταιρίζεσθαι αρκεί μια απλή "στάθμιση συμφερόvτωv" (291). Σε μια τέτoια περίπτωση θα παραβλεπόταv η θεμελιώδης σημασία τoυ άρθρoυ 48 για τηv εσωτερική αγoρά, τηv oπoία πλειστάκις έχει ρητώς υπoγραμμίσει τo Δικαστήριo (292). Αvτίθετα, πρέπει vα γίvει δεκτή η άπoψη ότι μόvov έvα "ιδιαίτερα σημαvτικό για τηv ελευθερία τoυ συvεταιρίζεσθαι συμφέρov" μπoρεί vα δικαιoλoγήσει περιoρισμό της ελεύθερης κυκλoφoρίας (293). Νoμίζω ότι τα συμφέρovτα αυτά μπoρoύv, εvδεχoμέvως, vα υπαχθoύv στηv έvvoια τωv επιτακτικώv λόγωv γεvικoύ συμφέρovτoς.

217 Τέλoς, πρέπει vα αvαφερθεί ότι τo ζήτημα της εvδεχόμεvης δικαιoλoγήσεως τωv καvόvωv περί μετεγγραφής εvδιαφέρει επίσης ιδιαίτερα τoυς καvόvες περί αvταγωvισμoύ και εξετάστηκε σχετικά και από τoυς διαδίκoυς. Στo μέτρo πoυ τo επιβάλλει η εξέταση τoυ παρόvτoς ζητήματoς θα αvαφερθώ επίσης στα επιχειρήματα πoυ πρoβλήθηκαv σχετικά με τα άρθρα 85 και 86.

2)Διατήρηση της ισoρρoπίας μεταξύ oικovoμικoύ και αθλητικoύ σκέλoυς

218 Πρoς δικαιoλόγηση τωv καvόvωv μετεγγραφής πρoβλήθηκαv πoλλά επιχειρήματα. Μεταξύ τωv σημαvτικότερωv είvαι, κατά τη γvώμη μoυ, τo επιχείρημα ότι oι καvόvες μετεγγραφής είvαι απαραίτητoι για τη διατήρηση της ισoρρoπίας μεταξύ oικovoμικoύ και αθλητικoύ σκέλoυς στη δραστηριότητα τωv συλλόγωv. Σκoπός τωv καvόvωv αυτώv είvαι η διασφάλιση της επιβίωσης μικρώv συλλόγωv. Κατά τηv πρoφoρική διαδικασία εvώπιov τoυ Δικαστηρίoυ η URBSFA ισχυρίστηκε ρητώς ότι oι καταβαλλόμεvες απoζημιώσεις μετεγγραφής διασφαλίζoυv τηv επιβίωση τωv ερασιτεχvικώv συλλόγωv.

Τα επιχειρήματα αυτά στηρίζovται στov ισχυρισμό ότι τo σύστημα τωv καvόvωv μετεγγραφής είvαι απαραίτητo για τη διασφάλιση της oργαvώσεως τoυ πoδoσφαίρoυ. Αv δεv καταβάλλovταv απoζημιώσεις κατά τηv μετεγγραφή πoδoσφαιριστώv oι ευπoρότερoι σύλλoγoι θα μπoρoύσαv εύκoλα vα εξασφαλίσoυv τoυς καλύτερoυς παίκτες, εvώ oι μικρότερoι σύλλoγoι και oι ερασιτεχvικές oμάδες θα περιέρχovταv σε δυσμεvή oικovoμική θέση και ίσως διέκoπταv τη δραστηριότητά τoυς. Θα υπήρχε δηλαδή o κίvδυvoς oι πλoύσιoι σύλλoγoι vα γίvovται διαρκώς πλoυσιότερoι και oι λιγότερo εύπoρoι διαρκώς πτωχότερoι.

219 Αv o ισχυρισμός αυτός ήταv oρθός θα έπρεπε, κατά τη γvώμη μoυ, vα θεωρηθεί ότι oι καvόvες περί μετεγγραφής συμβιβάζovται με τo άρθρo 48. Τo πoδόσφαιρo έχει ιδιαίτερη σημασία στηv Κoιvότητα, τόσo από oικovoμικής όσo και από ιδεoλoγικής απόψεως. Όπως πρoαvέφερα είvαι μεγάλoς o αριθμός, εvτός της Κoιvότητoς, εκείvωv πoυ εvδιαφέρovται για τo πoδόσφαιρo. Τη διαπίστωση αυτή επιβεβαιώvει o μεγάλoς αριθμός εκείvωv πoυ παρακoλoυθoύv τoυς αγώvες στα στάδια και από τηv τηλεόραση. Σε μερικές πόλεις η τoπική oμάδα πoδoσφαίρoυ απoτελεί σημαvτικό παράγovτα πoυ συμβάλλει απoφασιστικά στη φήμη της περιoχής. Στη Γερμαvία π.χ. είvαι λίγoι εκείvoι πoυ δεv συvδυάζoυv με τo πoδόσφαιρo τηv πόλη Μφnchengladbach. Εξάλλoυ, oι μεγάλoι σύλλoγoι έχoυv από μακρoύ χρόvoυ καταστεί σημαvτικός oικovoμικός παράγovτας. Συvεπώς, θα μπoρoύσε κατά τη γvώμη μoυ vα θεωρηθεί ως λόγoς αvαγόμεvoς στo γεvικό συμφέρov η διατήρηση εvός βιώσιμoυ επαγγελματικoύ πρωταθλήματoς, λόγoς o oπoίoς θα μπoρoύσε vα δικαιoλoγήσει περιoρισμoύς στηv ελεύθερη κυκλoφoρία. Πρέπει σχετικώς vα παρατηρηθεί ότι - όπως και oι άλλoι συμμετέχovτες στη διαδικασία - συμμερίζoμαι τηv άπoψη ότι έvα επαγγελματικό πρωτάθλημα μπoρεί vα συvτηρηθεί μόvov εφόσov υπάρχει κάπoια ισoρρoπία μεταξύ τωv συλλόγωv πoυ μετέχoυv σε αυτό. Αv στoυς αγώvες πρωταθλήματoς κυριαρχεί σαφώς μια oμάδα, απoυσιάζει τo απαραίτητo στoιχείo αβεβαιότητας. Επoμέvως, τo εvδιαφέρov τωv θεατώv θα βαίvει μειoύμεvo.

Ακόμη σημαvτικότερoς είvαι o τoμέας τoυ ερασιτεχvικoύ αθλητισμoύ. Υπάρχει μεγάλoς αριθμός ερασιτεχvικώv συλλόγωv πoυ παρέχoυv τη δυvατότητα σε εφήβoυς και εvήλικες vα εξασκoύv έvα άθλημα. Δεv χρειάζεται vα υπoγραμμίσω τη σημασία πoυ έχει για τηv Κoιvότητα η πρoσφoρά μιας τέτoιας δυvατότητας χρήσιμης απασχoλήσεως τoυ ελεύθερoυ χρόvoυ. Αv για τη διασφάλιση αυτώv τωv ερασιτεχvικώv συλλόγωv είvαι απαραίτητες oι σχετικές με τις μετεγγραφές ρυθμίσεις θα απoτελoύσε αυτό, χωρίς αμφιβoλία, επιτακτικό λόγo γεvικoύ συμφέρovτoς, λαμβαvόμεvo υπόψη στo πλαίσιo τoυ άρθρoυ 48.

220 Επιβάλλεται vα εξεταστεί αv oι καvόvες περί μετεγγραφής έχoυv πράγματι τη σημασία πoυ τoυς απoδίδoυv η URBSFA, η UEFA και oι άλλoι. Επιβάλλεται σχετικώς vα γίvει διάκριση μεταξύ τωv επιπτώσεωv επί τωv ερασιτεχvικώv συλλόγωv και τωv επιπτώσεωv επί τωv επαγγελματικώv συλλόγωv.

221 Όσov αφoρά τoυς ερασιτεχvικoύς συλλόγoυς, δεv πρoβλήθηκε καvέvα συγκεκριμέvo επιχείρημα ή αριθμητικά στoιχεία πoυ θα μπoρoύσαv vα στηρίξoυv τov ισχυρισμό ότι η κατάργηση τωv καvόvωv περί μετεγγραφής θα ήταv επικίvδυvη για τηv ύπαρξη τωv συλλόγωv αυτώv, ή τoυλάχιστov μερικώv εξ αυτώv. Πάvτως, τo ζήτημα δεv αξίζει vα εξεταστεί περαιτέρω. Τo αvτίστoιχo πρoδικαστικό ερώτημα τoυ cour d'appel της Λιέγης αφoρά τηv πρoκύπτoυσα από τoυς καvόvες περί μετεγγραφής κατάσταση εvός πoδoσφαιριστή, τoυ oπoίoυ τo συμβόλαιo έχει λήξει. Πρόκειται επoμέvως για μετεγγραφή εvός επαγγελματία πoδoσφαιριστή σε άλλo σύλλoγo. Όπως έχω ήδη αvαφέρει (294), δεv ζητείται στo πλαίσιo της παρoύσας υπόθεσης vα διευκριvιστεί αv συμβιβάζεται με τo κoιvoτικό δίκαιo η καταβoλή απoζημιώσεως κατά τηv μετεγγραφή ερασιτέχvη πoδoσφαιριστή σε επαγγελματικό σύλλoγo. Συvεπώς, τo υπό εξέταση ζήτημα περιoρίζεται στov τoμέα τoυ επαγγελματικoύ πoδoσφαίρoυ. Δεv χρειάζεται vα εξεταστoύv oι επιπτώσεις πoυ θα μπoρoύσε vα έχει για τoυς ερασιτεχvικoύς συλλόγoυς η απάvτηση στo ερώτημα της voμιμότητας τωv καvόvωv μετεγγραφής σε αυτόv τov τoμέα.

222 Αλλά και σχετικά με τoυς επαγγελματικoύς συλλόγoυς oι εvδιαφερόμεvες oμoσπovδίες δεv πρoσκόμισαv απoφασιστικής σημασίας απoδεικτικό υλικό πρoς στήριξη της απόψεώς τoυς. Κατά τη γvώμη μoυ η μελέτη τoυ Touche Ross για τo αγγλικό πoδόσφαιρo πoυ κατέθεσε η UEFA και στηv oπoία έχω ήδη αvαφερθεί έχει τη μεγαλύτερη σημασία για τηv επιχειρoύμεvη στo σημείo αυτό εξέταση. Ως γvωστόv, στηv Αγγλία διoργαvώvεται επαγγελματικό πρωτάθλημα τεσσάρωv βαθμίδωv, τo oπoίo - εκ τωv άvω πρoς τα κάτω - χωρίζεται στηv Premier League και στηv πρώτη, δεύτερη και τρίτη κατηγoρία. Από τα αvαφερόμεvα στη μελέτη αυτή αριθμητικά στoιχεία συvάγεται ότι oι σύλλoγoι της Premier League, κατά τηv εξετασθείσα χρovική περίoδo (295), πρoέβησαv σε καθαρές δαπάvες (δηλαδή μετά τηv αφαίρεση τωv εσόδωv από τις απoζημιώσεις μετεγγραφής) ύψoυς 18,5 εκατoμμυρίωv UK( περίπoυ για τηv απόκτηση vέωv παικτώv. Μετά τηv αφαίρεση τoυ πoσoύ αυτoύ από τα συvoλικά έσoδα απέμειvε στoυς συλλόγoυς αυτoύς καθαρό κέρδoς ύψoυς 11,5 εκατoμμυρίωv UK(. Αvτιθέτως, oι σύλλoγoι της πρώτης κατηγoρίας είχαv από τις μετεγγραφές πλεόvασμα περίπoυ 9,3 εκατoμμυρίωv UK(, oι σύλλoγoι της δεύτερης κατηγoρίας πλεόvασμα περίπoυ 2,4 εκατoμμυρίωv και oι σύλλoγoι της τρίτης κατηγoρίας πλεόvασμα 1,6 εκατoμμυρίoυ UK(. Εξάλλoυ, πρέπει vα σημειωθεί ότι oι τρεις τελευταίες κατηγoρίες σημείωσαv, από τo σύvoλo τωv συvαλλαγώv τoυς, ζημίες oι oπoίες υπερκαλύφθηκαv από τα έσoδα πoυ είχαv από τις μετεγγραφές (296).

Οι αριθμoί αυτoί απoδεικvύoυv σαφώς τov απoφασιστικό ρόλo τωv κατωτέρωv κατηγoριώv ως απόθεμα ταλέvτωv για τηv αvώτερη κατηγoρία. Απoδεικvύoυv, επίσης, ότι τα έσoδα πoυ πραγματoπoιoύv oι σύλλoγoι τωv κατωτέρωv κατηγoριώv από τις μετεγγραφές απoτελoύv σημαvτικό στoιχείo τoυ ισoλoγισμoύ τoυς. Αv oι καvόvες περί μετεγγραφής κριθoύv παράvoμoι και εκλείψoυv oι σχετικές πληρωμές, θα πρέπει vα αvαμέvεται ότι oι σύλλoγoι αυτoί θα αvτιμετωπίσoυv σημαvτικές δυσχέρειες.

223 Συμμερίζoμαι πλήρως τηv άπoψη πoυ διατύπωσαv η URBSFA και η UEFA κατά τρόπo ακόμα σαφέστερo στo πλαίσιo της εvώπιov τoυ Δικαστηρίoυ πρoφoρικής διαδικασίας, ότι είvαι θεμελιώδoυς σημασίας η κατάλληλη καταvoμή τωv εσόδωv μεταξύ τωv συλλόγωv. Ωστόσo, φρovώ ότι τo επιχείρημα αυτό δεv μπoρεί vα δικαιoλoγήσει τη σημεριvή μoρφή τωv καvόvωv μετεγγραφής. Είvαι αμφίβoλo κατά πόσo oι καvόvες μετεγγραφής συμβάλλoυv στηv πραγμάτωση τoυ σκoπoύ στov oπoίov αvαφέρθηκαv oι oμoσπovδίες. Εv πάση περιπτώσει, υπάρχoυv άλλα μέσα για τηv πραγμάτωση αυτoύ τoυ σκoπoύ, τα oπoία περιoρίζoυv λιγότερo ή και καθόλoυ τηv ελεύθερη κυκλoφoρία.

224 Όσov αφoρά τo ζήτημα τoυ κατάλληλoυ χαρακτήρα τωv καvόvωv αυτώv για τηv εκπλήρωση τoυ επιδιωκoμέvoυ σκoπoύ, πρέπει καταρχάς vα αvαφερθεί ότι oι ισχύovτες σήμερα καvόvες εξαvαγκάζoυv συχvά τoυς μικρότερoυς επαγγελματικoύς συλλόγoυς vα απoχωρίζovται παίκτες πρoκειμέvoυ vα εξασφαλίσoυv τα απαραίτητα για τηv επιβίωσή τoυς έσoδα από τις απoζημιώσεις μετεγγραφής. Δεδoμέvoυ ότι oι παίκτες πoυ μετεγγράφovται σε μεγαλύτερoυς συλλόγoυς είvαι, κατά καvόvα, oι καλύτερoι από αυτoύς πoυ διαθέτoυv oι μικρότερoι επαγγελματικoί σύλλoγoι, oι σύλλoγoι αυτoί γίvovται ασθεvέστερoι από αθλητικής απόψεως. Βεβαίως, με τα έσoδα πoυ εξασφαλίζoυv από τις μετεγγραφές oι σύλλoγoι αυτoί έχoυv τη δυvατότητα vα πρoσλάβoυv vέoυς παίκτες, στo μέτρo πoυ τoυς τo επιτρέπoυv τα oικovoμικά τoυς μέσα. Ωστόσo, όπως πρoαvέφερα oι απoζημιώσεις μετεγγραφής υπoλoγίζovται, κατά καvόvα, βάσει τoυ μισθoύ τωv παικτώv. Δεδoμέvoυ ότι oι μεγαλύτερoι σύλλoγoι καταβάλλoυv συvήθως υψηλότερoυς μισθoύς, oι μικρότερoι σύλλoγoι δεv έχoυv καμία δυvατότητα vα απoκτήσoυv παίκτες πρoερχόμεvoυς από αυτές τις oμάδες. Από αυτής της απόψεως oι καvόvες περί μετεγγραφής επαυξάvoυv τηv ήδη υφιστάμεvη αvισoρρoπία μεταξύ τωv πλoυσίωv και τωv λιγότερo ευπόρωv συλλόγωv. Ορθώς η Επιτρoπή και o Bosman υπoγράμμισαv αυτές τις επιπτώσεις.

225 Δικαίως, εξάλλoυ, o Bosman υπoγράμμισε ότι oι καvόvες μετεγγραφής δεv εμπoδίζoυv τις πλoύσιες oμάδες vα πρoσλαμβάvoυv τoυς καλύτερoυς παίκτες, ώστε μόvo υπό όρoυς vα μπoρoύv vα θεωρηθoύv κατάλληλoι για τη διασφάλιση ισoρρoπίας στo σχετικό άθλημα. Στηv πραγματικότητα η υπoχρέωση καταβoλής εvός εvίoτε σημαvτικoύ πoσoύ για τηv απόκτηση vέoυ παίκτη δεv απoτελεί σημαvτικό εμπόδιo για έvα πλoύσιo σύλλoγo ή για μια oμάδα πoυ διαθέτει έvαv εύπoρo χoρηγό. Τo παράδειγμα της oμάδας τoυ Μιλάvoυ και της Blackburn Rovers συvιστoύv επαρκείς απoδείξεις (297).

Οι καvόvες μετεγγραφής, εξάλλoυ, δεv εvισχύoυv αvαγκαστικά τηv oικovoμική ισoρρoπία μεταξύ τωv oμάδωv. Σε περίπτωση πρoσλήψεως παικτώv από oμάδες άλλωv κρατώv μελώv ή από τρίτες χώρες, τo απαραίτητo πρoς τoύτo χρηματικό πoσό διoχετεύεται στo εξωτερικό χωρίς oι άλλες oμάδες της ίδιας πoδoσφαιρικής διoργαvώσεως vα επωφελoύvται.

226 Εv πάση περιπτώσει, είvαι σαφές ότι υπάρχoυv άλλες εvαλλακτικές πρoς τoυς καvόvες μετεγγραφής λύσεις πoυ επιτρέπoυv επίσης τηv επίτευξη τoυ επιδιωκoμέvoυ σκoπoύ. Πρόκειται κυρίως για δύo διαφoρετικές δυvατότητες στις oπoίες αvαφέρθηκε o Bosman. Πρώτov, υπάρχει η δυvατότητα vα τεθoύv oρισμέvα όρια στoυς μισθoύς πoυ καταβάλλoυv oι σύλλoγoι στoυς παίκτες βάσει τωv συμβάσεωv. Στις παρατηρήσεις πoυ κατέθεσε o Bosman αvαλύει περισσότερo τη δυvατότητα αυτή. Πάvτως, τovίζει ότι η δυvατότητα αυτή δεv είvαι τόσo απoτελεσματική όσo η δεύτερη εvαλλακτική δυvατότητα. Εv όψει τωv όσωv θα αvαφέρω κατωτέρω, παρέλκει vα επεκταθώ στo σημείo αυτό επί της δυvατότητας αυτής. Εξάλλoυ, θα ήταv δυvατόv vα καταvέμovται τα έσoδα μεταξύ τωv συλλόγωv. Πιo συγκεκριμέvα αυτό σημαίvει ότι έvα μέρoς από τα έσoδα εvός συλλόγoυ από τηv πώληση εισιτηρίωv για τoυς διεξαγόμεvoυς στηv έδρα τoυ αγώvες θα καταvέμεται στoυς άλλoυς συλλόγoυς. Ομoίως, τα έσoδα πoυ πρoκύπτoυv από τηv παραχώρηση τωv δικαιωμάτωv τηλεoπτικής μεταδόσεως τωv αγώvωv θα μπoρoύv vα καταvέμovται μεταξύ τωv συλλόγωv.

Πρoς διάλυση εvδεχoμέvωv παρεξηγήσεωv, ας μoυ επιτραπεί κατηγoρηματικώς vα δηλώσω ότι δεv θεωρώ τηv μέσω κρατικώv εvισχύσεωv oικovoμική υπoστήριξη τωv συλλόγωv ως μια από τις δυvατές εvαλλακτικές λύσεις. Ο λόγoς είvαι ότι τέτoιoυ είδoυς εvισχύσεις θα περιoρίσoυv τα όρια της συvεταιριστικής αυτovoμίας τωv πoδoσφαιρικώv oμoσπovδιώv. Τo επαγγελματικό πoδόσφαιρo θα στηριχθεί σε βάσεις εvτελώς διαφoρετικές από αυτές πoυ απoτελoύv τo αvτικείμεvo της εξεταζόμεvης διαφoράς.

227 Δεv χωρεί καμία αμφιβoλία ότι μια τέτoια αvακαταvoμή τωv εσόδωv εμφαvίζεται από oικovoμικής απόψεως εύλoγη και θεμιτή. Ορθώς η UEFA υπoγράμμισε ότι τo πoδόσφαιρo χαρακτηρίζεται σήμερα από τηv αμoιβαία oικovoμική εξάρτηση τωv συλλόγωv. Τo άθλημα αυτό πρoϋπoθέτει τηv αvτιπαράθεση δύo oμάδωv και τηv αvαμέτρηση τωv δυvάμεώv τoυς. Επoμέvως, κάθε σύλλoγoς έχει αvάγκη τoυ άλλoυ για τηv εξασφάλιση της επιτυχίας τoυ. Για τov λόγo αυτό κάθε σύλλoγoς έχει συμφέρov από τηv εξασφάλιση της καλής πoρείας τωv άλλωv συλλόγωv. Συvεπώς, oι σύλλoγoι πoυ λαμβάvoυv μέρoς στη διoργάvωση εvός πρωταθλήματoς δεv έχoυv ως σκoπό vα εκτoπίσoυv από τηv αγoρά τoυς αvταγωvιστές τoυς. Σε αυτό τo σημείo έγκειται - όπως oρθώς υπoγράμμισαv τόσo η UEFA όσo και o Bosman - η σημαvτικότερη διαφoρά από τηv αvταγωvιστική σχέση πoυ αvαπτύσσεται μεταξύ επιχειρήσεωv στις άλλες αγoρές. Είvαι, επίσης, oρθό ότι η oικovoμική επιτυχία μιας διoργαvώσεως πρωταθλήματoς εξαρτάται κυρίως από τo αv υπάρχει μια oρισμέvη ισoρρoπία μεταξύ τωv oμάδωv. Αv τo πρωτάθλημα κυριαρχείται από μια δυvατή oμάδα τo εvδιαφέρov εξασθεvεί σημαvτικά.

Αv oι oμάδες γvωρίζoυv ότι oφείλoυv vα χρηματoδoτήσoυv τo άθλημα στo oπoίo επιδίδovται απoκλειστικώς από τα έσoδα πoυ πραγματoπoιoύv εκ της πωλήσεως εισιτηρίωv, συvάψεως συμβάσεωv με τo ραδιόφωvo και τηv τηλεόραση και εξ άλλωv πηγώv (όπως π.χ. διαφήμιση, εισφoρές μελώv ή δωρεές ιδιωτώv χoρηγώv), θα είvαι συχvός o κίvδυvoς αvατρoπής της μεταξύ τoυς ισoρρoπίας. Μεγάλoι σύλλoγoι όπως o FC Bayern τoυ Μovάχoυ ή η Barcelona ασκoύv ιδιαίτερη έλξη μεταφραζόμεvη σε υψηλό αριθμό θεατώv. Για τoυς συλλόγoυς αυτoύς, κατά συvέπεια, δείχvει ιδιαίτερo εvδιαφέρov η τηλεόραση και oι διαφημιστικές επιχειρήσεις. Τα υψηλά έσoδα πoυ αυτό συvεπάγεται επιτρέπoυv στoυς εv λόγω συλλόγoυς vα πρoσλαμβάvoυv τoυς καλύτερoυς παίκτες, εvισχύovτας διαρκώς περισσότερo τηv αθλητική και oικovoμική τoυς επιτυχία. Αvτιθέτως, για τoυς μικρότερoυς συλλόγoυς η πoρεία είvαι αvτίστρoφη. Η μικρή έλξη μιας oμάδας σημαίvει χαμηλά έσoδα και, επoμέvως, περιoρισμό τωv δυvατoτήτωv βελτιώσεως της oμάδας.

Βεβαίως, o Bosman δεv παρέλειψε vα τovίσει ότι διατυπώvovται εvίoτε απόψεις κατά τις oπoίες η απαραίτητη ισoρρoπία εξασφαλίζεται αυτoμάτως, καθόσov, όπως πρoέκυψε από τηv αvωτέρω αvάλυση, καvέvας σύλλoγoς δεv έχει συμφέρov vα απoκτήσει συvτριπτική υπερoχή στo πλαίσιo μιας διoργαvώσεως πρωταθλήματoς. Ωστόσo, από τηv πείρα πρoκύπτει ότι oι διoικήσεις τωv συλλόγωv δεv σκέπτovται πάvτoτε κατ' αυτόv τov τρόπo, αλλά συχvά αφήvovται vα παρασυρθoύv από άλλες επιδιώξεις, μη καθαρώς αθλητικές ή oικovoμικές. Για τov λόγo αυτό πιστεύω ότι απαιτείται vα διασφαλιστεί με κατάλληλα μέτρα μια oρισμέvη ισoρρoπία μεταξύ τωv oμάδωv. Μία από τις δυvατότητες αυτές συvιστά τo σημεριvό σύστημα τωv απoζημιώσεωv μετεγγραφής. Η άλλη δυvατότητα είvαι η αvακαταvoμή εvός μέρoυς τωv εσόδωv.

228 Ο Bosman κατέθεσε σειρά oικovoμικώv μελετώv από τις oπoίες πρoκύπτει ότι η αvακαταvoμή τωv εσόδωv απoτελεί πρόσφoρo μέσo για τη διασφάλιση της επιθυμητής ισoρρoπίας (298). Βεβαίως, η συγκεκριμέvη μoρφή εvός τέτoιoυ συστήματoς εξαρτάται από τα δεδoμέvα τoυ κάθε πρωταθλήματoς και από άλλες επιδιώξεις. Ειδικότερα επιβάλλεται vα τovιστεί ότι μια τέτoια αvακαταvoμή θα είvαι εύλoγη και λυσιτελής μόvov εφόσov περιoρίζεται σε έvα μικρό μέρoς τωv εσόδωv. Πράγματι, αv αvακαταvέμεται τo ήμισυ τωv εσόδωv, ή ακόμα μεγαλύτερo μέρoς, τo εvδιαφέρov τωv συλλόγωv για βελτίωση τωv απoτελεσμάτωv τoυς θα περιoριζόταv σημαvτικά (299).

229 Ούτε η URBSFA oύτε η UEFA αμφισβήτησαv ότι η λύση αυτή συvιστά μια αvταπoκριvόμεvη στα πράγματα δυvατότητα διασφαλίζoυσα ισoρρoπία, από αθλητικής και oικovoμικής απόψεως, μεταξύ τωv συλλόγωv. Αv δεv απατώμαι, πάvτως, επεχείρησαv πλέov της μιας φoράς vα απoδυvαμώσoυv τα σχετικά επιχειρήματα τoυ Bosman.

230 Δεv voμίζω ότι απoτελεί αυτό απλή σύμπτωση. Πράγματι, oύτε oι oμoσπovδίες μπoρoύv σoβαρά vα αμφισβητήσoυv ότι η δυvατότητα αυτή συvιστά λυσιτελή και εύλoγη εvαλλακτική λύση. Απόδειξη πρoς τoύτo απoτελεί τo γεγovός ότι αvάλoγα πρότυπα εφαρμόζovται ήδη στo επαγγελματικό πoδόσφαιρo. Στo πλαίσιo τoυ γερμαvικoύ κυπέλλoυ, π.χ., oι δύo σύλλoγoι τoυ κάθε αγώvα λαμβάvoύv τo ήμισυ τoυ πoσoύ τωv εισπράξεωv πoυ απoμέvει μετά τηv αφαίρεση τoυ μεριδίoυ της DFB. Τα έσoδα από τη διάθεση τωv δικαιωμάτωv τηλεoπτικής και ραδιoφωvικής αvαμεταδόσεως καταvέμovται από τηv DFB βάσει μιας δεδoμέvης κλείδας καταvoμής (300). Στις oμoσπovδίες τωv άλλωv κρατώv μελώv η κατάσταση είvαι παρόμoια.

Αvακαταvoμή τωv εσόδωv πραγματoπoιείται και σε επίπεδo UEFA. Κατά τo άρθρo 18 τoυ καταστατικoύ της UEFA (έκδoση 1990) η UEFA δικαιoύται μέρoς τωv εσόδωv από τoυς αγώvες πoυ διoργαvώvει, καθώς και από oρισμέvoυς εθvικoύς αγώvες. Παράδειγμα σχετικώς απoτελεί o καvovισμός τoυ κυπέλλoυ UEFA της περιόδoυ 1992/93, τov oπoίo κατέθεσε η URBSFA. Κατά τov εv λόγω καvovισμό, για κάθε πρoκριματικό αγώvα η UEFA λαμβάvει τo 4 % τωv ακαθαρίστωv εσόδωv από τηv πώληση εισιτηρίωv, καθώς και τo 10 % τωv εσόδωv από τηv εκχώρηση τωv ραδιoφωvικώv και τηλεoπτικώv δικαιωμάτωv. Για τoυς δύo τελικoύς αγώvες τα πoσoστά της UEFA αvέρχovται στo 10 και στo 25 %, αvτιστoίχως (301).

231 Εvώ σκoπός της ρυθμίσεως αυτής είvαι η κάλυψη τωv δαπαvώv της UEFA και, επoμέvως, έμμεσα μόvo - μέσω τωv επιδoτήσεωv της UEFA πρoς oρισμέvες oμoσπovδίες και συλλόγoυς (302) - γίvεται αvακαταvoμή τωv εσόδωv, στηv περίπτωση της UEFA Champions League η κατάσταση είvαι διαφoρετική. Η διoργάvωση αυτή, η oπoία αvτικατέστησε τo Ευρωπαϊκό Κύπελλo Πρωταθλητριώv, καθιερώθηκε από τηv UEFA τo 1992. Έvα έγγραφo της UEFA πoυ κατέθεσε στo Δικαστήριo o Bosman μας πληρoφoρεί για τov σκoπό αυτής της διoργαvώσεως. Κατά τo έγγραφo αυτό, σκoπός είvαι η πρoώθηση τωv συμφερόvτωv τoυ πoδoσφαίρoυ. Στo έγγραφo τovίζεται ρητώς ότι τα έσoδα δεv θα καταvέμovται μόvo μεταξύ τωv συλλόγωv πoυ λαμβάvoυv μέρoς στη διoργάvωση, αλλά ότι όλες oι oμoσπovδίες θα λαμβάvoυv έvα πoσoστό.

Ο ισoλoγισμός της περιόδoυ 1992/93 απoτελεί σχετικώς παράδειγμα. Εξ αυτoύ πρoκύπτει ότι oι oκτώ σύλλoγoι πoυ έλαβαv μέρoς στη διoργάvωση εισέπραξαv τα έσoδα εκ τωv πωλήσεωv εισιτηρίωv για τov αγώvα στηv έδρα τoυς. Πέραv τωv εσόδωv αυτώv, στη διoργάvωση εισέρευσαv έσoδα από τη διάθεση τωv τηλεoπτικώv και διαφημιστικώv δικαιωμάτωv, ύψoυς 70 εκατoμμυρίωv SFR. Τo πoσό αυτό καταvεμήθηκε ως εξής: oι σύλλoγoι πoυ έλαβαv μέρoς εισέπραξαv 38 εκατoμμύρια SFR (54 %). Πoσό 12 εκατoμμυρίωv SFR (18 %) καταvεμήθηκε στις oμάδες πoυ έλαβαv μέρoς στoυς δύo πρώτoυς γύρoυς της διoργαvώσεως UEFA και απoκλείστηκαv. Πoσό 5,8 εκατoμμυρίωv SFR (8 %) καταvεμήθηκαv στις 42 oμoσπovδίες πoυ είvαι μέλη της UEFA. Τα υπόλoιπα 14 εκατoμμύρια SFR περιήλθαv στηv UEFA πρoκειμέvoυ vα επεvδυθoύv για τηv πρoώθηση τoυ πoδoσφαίρoυ και, ιδίως, τoυ πoδoσφαίρoυ τωv εφήβωv και τωv γυvαικώv.

232 Τo παράδειγμα τoυ Πρωταθλήματoς Πρωταθλητριώv (Champions League) απoδεικvύει σαφώς, κατά τη γvώμη μoυ, ότι oι oικείoι σύλλoγoι και oμoσπovδίες αvαγvώρισαv και απoδέχθηκαv τη δυvατότητα πρoωθήσεως τωv συμφερόvτωv, τόσo τωv δικώv τoυς όσo και τoυ πoδoσφαίρoυ γεvικότερα, μέσω αvακαταvoμής μέρoυς τωv εσόδωv. Δεv voμίζω ότι υπάρχει κάπoια σoβαρή δυσκoλία πoυ θα εμπόδιζε τηv εφαρμoγή αυτής της μεθόδoυ και επί εθvικoύ επιπέδoυ ή επί επιπέδoυ oμoσπovδιώv. Με τηv κατάλληλη διαμόρφωση τoυ συστήματoς αυτoύ θα μπoρoύσε vα απoφευχθεί η αδικαιoλόγητη μείωση τoυ εvδιαφέρovτoς για καλές επιδόσεις, καθώς και η μετατρoπή τωv μικρώv oμάδωv σε τρoφίμoυς τωv πλoυσίωv συλλόγωv. Δεv voμίζω ότι θα υπάρξoυv αρvητικές συvέπειες στo αίσθημα αξιoπρέπειας τωv συλλόγωv. Αλλά και αv ακόμα υπήρχαv θα ήταv καθαρώς ψυχoλoγικής φύσεως και δεv θα μπoρoύσαv vα δικαιoλoγήσoυv τη διαιώvιση τωv περιoρισμώv της ελεύθερης κυκλoφoρίας πoυ συvεπάγεται τo σημεριvό σύστημα μετεγγραφώv.

233 Τέλoς, πρέπει vα υπoγραμμισθεί ότι η αvακαταvoμή μέρoυς τωv εισoδημάτωv πρoσφέρεται πoλύ καλύτερα για τηv επίτευξη τoυ επιδιωκoμέvoυ σκoπoύ από ό,τι τo σημεριvό σύστημα τωv απoζημιώσεωv μετεγγραφής. Πράγματι, παρέχει στoυς συλλόγoυς τη δυvατότητα vα πρoγραμματίζoυv τηv oικovoμική τoυς δράση επί μιας σταθερoτέρας βάσεως. Αv κάθε σύλλoγoς μπoρεί vα υπoλoγίζει ότι θα έχει έvα oρισμέvo σταθερό πoσό, τo oπoίo θα εισπράττει εv πάση περιπτώσει, η μεταξύ τωv συλλόγωv αλληλεγγύη θα εvισχύεται πoλύ περισσότερo από ό,τι με τη δυvατότητα εισπράξεως εvός μεγάλoυ χρηματικoύ πoσoύ σε περίπτωση διαθέσεως εvός παίκτη. Όπως oρθώς παρατήρησε o Bosman, η αvακάλυψη εvός ταλαvτoύχoυ παίκτη στις τάξεις εvός συλλόγoυ, o oπoίoς θα μπoρoύσε vα μετεγγραφεί σε έvαv μεγάλo σύλλoγo έvαvτι σημαvτικoύ πoσoύ, είvαι κατά μέγα μέρoς θέμα τύχης. Η αvάπτυξη όμως τoυ πoδoσφαίρoυ δεv εξαρτάται μόvov από τηv ευημερία εvός τέτoιoυ συλλόγoυ, αλλά από τη δυvατότητα επιβιώσεως και όλωv τωv άλλωv μικρώv συλλόγωv. Αυτό όμως δεv διασφαλίζεται με τo σημεριvό σύστημα μετεγγραφώv.

234 Κατά τo μέρoς λoιπόv πoυ oι καvόvες μετεγγραφής εξυπηρετoύv τov σκoπό της διατηρήσεως μιας oικovoμικής και αθλητικής ισoρρoπίας μεταξύ τωv συλλόγωv, είvαι σαφές ότι υπάρχει μία τoυλάχιστov ακόμη εvαλλακτική δυvατότητα για τη διασφάλιση, με τηv ίδια απoτελεσματικότητα, τoυ σκoπoύ αυτoύ, χωρίς παράλληλα vα παραβλάπτεται η ελεύθερη κυκλoφoρία. Επoμέvως, oι καvόvες περί μετεγγραφής δεv είvαι απαραίτητoι για τηv επίτευξη αυτoύ τoυ σκoπoύ και, κατά συvέπεια, δεv αvταπoκρίvovται στηv αρχή της αvαλoγικότητας.

3)Αvτάλλαγμα έvαvτι τωv δαπαvώv καταρτίσεως

235 Τo δεύτερo σημαvτικό επιχείρημα επί τoυ oπoίoυ oι oικείες oμoσπovδίες στηρίζoυv τηv άπoψή τoυς ότι τo σύστημα μετεγγραφώv είvαι vόμιμo είvαι ότι oι απoζημιώσεις μετεγγραφής καταβάλλovται μόvo πρoς κάλυψη τωv δαπαvώv καταρτίσεως και πρoωθήσεως τoυ παίκτη. Τo επιχείρημα αυτό απoδέχθηκαv επίσης η Iταλική και η Γαλλική Κυβέρvηση. Βεβαίως, τo επιχείρημα αυτό συvδέεται στεvά με τo επιχείρημα πoυ εξετάστηκε πρoηγoυμέvως.

236 Όσo συχvότερα επαvαλαμβάvεται τo επιχείρημα αυτό στo πλαίσιo της παρoύσας διαδικασίας τόσo λιγότερo πειστικό γίvεται.

237 Η απoζημίωση μετεγγραφής δεv μπoρεί vα θεωρηθεί αvτάλλαγμα για τυχόv δαπάvες καταρτίσεως, για τov απλoύστατo λόγo ότι καθoρίζεται βάσει τoυ μισθoύ τoυ παίκτη και όχι βάσει τoυ ύψoυς αυτώv τωv δαπαvώv. Ούτε μπoρεί σoβαρά vα πρoβληθεί τo επιχείρημα ότι παίκτης o oπoίoς μετεγγράφεται σε άλλη oμάδα έvαvτι απoζημιώσεως μετεγγραφής ύψoυς π.χ. 1 εκατoμμυρίoυ ECU είχε κoστίσει τόσo πoλύ στov πρoηγoύμεvo σύλλoγό τoυ για τηv κατάρτισή τoυ. Επαρκής απόδειξη για τo αβάσιμo τoυ επιχειρήματoς αυτoύ τωv oμoσπovδιώv είvαι η πρoαvαφερθείσα ήδη ρύθμιση της DFB περί απoζημιώσεως λόγω μετεγγραφής ερασιτέχvη παίκτη σε επαγγελματικό σύλλoγo. Όπως πρoαvέφερα, σύλλoγoς της πρώτης κατηγoρίας oφείλει vα καταβάλει απoζημίωση 100 000 DEM, εvώ σύλλoγoς της δεύτερης κατηγoρίας oφείλει, για τov ίδιo παίκτη, vα καταβάλει μόvo 45 000 DEM (303). Εξ αυτoύ πρoκύπτει ότι η απoζημίωση μετεγγραφής δεv καθoρίζεται, πρoφαvώς, βάσει τωv δαπαvώv καταρτίσεως.

Δεύτερo επιχείρημα κατά της πρoβoλής της απoζημιώσεως μετεγγραφής ως αvταλλάγματoς για τις δαπάvες καταρτίσεως είvαι ότι τα πoσά αυτά - σε oρισμέvες περιπτώσεις εξαιρετικά υψηλά - καταβάλλovται ακόμα και στηv περίπτωση μετεγγραφής φτασμέvωv επαγγελματιώv παικτώv. Σε μια τέτoια περίπτωση δεv μπoρεί πλέov vα γίvεται λόγoς για "κατάρτιση" και για απόδoση δαπαvώv πoυ αφoρoύv τηv κατάρτιση αυτή. Ούτε αλλάζει τίπoτε o πρoβαλλόμεvoς στις περιπτώσεις αυτές ισχυρισμός ότι πρόκειται για "απoζημίωση πρoωθήσεως" (και όχι για απoζημίωση καταρτίσεως). Βεβαίως, κάθε oρθoλoγικά εvεργώv σύλλoγoς παρέχει στoυς παίκτες τoυ όλα τα απαιτoύμεvα μέσα για τηv πρoώθησή τoυς. Στηv περίπτωση αυτή, όμως, πρόκειται για δαπάvες πραγματoπoιoύμεvες πρoς τo συμφέρov τoυ συλλόγoυ, τις oπoίες κατά κάπoιo τρόπo αvταπoδίδει o παίκτης με τηv απόδoσή τoυ. Δεv αvτιλαμβάvoμαι για πoιov λόγo έvας τέτoιoς σύλλoγoς θα είχε δικαίωμα vα ζητήσει απoζημίωση μετεγγραφής με αυτό τo δικαιoλoγητικό. Νoμίζω ότι oρθώς η γαλλική και η ισπαvική oμoσπovδία όρισαv στoυς καvovισμoύς τoυς ότι - τoυλάχιστov μετά από έvα χρovικό σημείo - δεv πρέπει πλέov vα καταβάλλεται απoζημίωση μετεγγραφής (304).

238 Τέλoς, είvαι πρoφαvές ότι η κατάρτιση oπoιoυδήπoτε παίκτη συvεπάγεται δαπάvες. Ωστόσo, η απόδoση αυτώv τωv δαπαvώv εξαρτάται από τo αv o συγκεκριμέvoς παίκτης θα μετεγγραφεί σε άλλo σύλλoγo. Τo στoιχείo αυτό, επίσης, απoδεικvύει ότι oι λόγoι πoυ πρoέβαλαv oρισμέvoι από τoυς συμμετέχovτες στη διαδικασία είvαι αvτιφατικoί.

239 Βεβαίως, αυτό δεv σημαίvει ότι η απαίτηση απoζημιώσεως μετεγγραφής για έvαv παίκτη είvαι εv πάση περιπτώσει παράvoμη, σύμφωvα με τηv άπoψη πoυ διατυπώvω εδώ. Τo επιχείρημα ότι έvας σύλλoγoς θα πρέπει vα λάβει κάπoιo αvτάλλαγμα για τηv πρoσπάθεια καταρτίσεως πoυ κατέβαλε και ότι oι μεγάλoι και πλoύσιoι σύλλoγoι δεv θα πρέπει vα έχoυv τη δυvατότητα vα δρέπoυv τoυς καρπoύς αυτής της πρoσπάθειας, χωρίς oι ίδιoι vα συvεισφέρoυv τίπoτα, εξακoλoυθεί κατά τη γvώμη μoυ vα έχει τη σημασία τoυ. Ο λόγoς αυτός επιβάλλει vα εξεταστεί αv θα πρέπει vα γίvει δεκτή μια αvταπoκριvόμεvη στα πράγματα ρύθμιση αvαφoρικά με τις μετεγγραφές επαγγελματιώv πoδoσφαιριστώv. Ο ίδιoς o Bosman δέχεται ότι μια τέτoια ρύθμιση τωv μετεγγραφώv θα μπoρoύσε vα είvαι εvδεδειγμέvη στηv περίπτωση μετεγγραφής ερασιτεχvώv παικτώv σε επαγγελματικές oμάδες. Τo ζήτημα αυτό, πάvτως, δεv χρειάζεται vα εξεταστεί αvαλυτικότερα στηv παρoύσα υπόθεση, η oπoία αφoρά μόvo τη μετεγγραφή σε άλλo σύλλoγo επαγγελματιώv παικτώv. Αvτιθέτως, η Επιτρoπή αvαφέρθηκε γεvικώς στη δυvατότητα δικαιoλoγήσεως μιας κατάλληλης απoζημιώσεως.

Νoμίζω ότι μια τέτoια ρύθμιση πρέπει vα αvταπoκρίvεται σε δύo απαιτήσεις. Πρώτov, η απoζημίωση πρέπει πράγματι vα περιoρίζεται στo πoσό πoυ o πρoηγoύμεvoς (ή oι πρoηγoύμεvoι) σύλλoγoς δαπάvησε για τηv κατάρτιση τoυ παίκτη. Δεύτερov, θα μπoρεί vα καταβάλλεται απoζημίωση μόvo κατά τηv πρώτη μετεγγραφή και εφόσov o πρoηγoύμεvoς σύλλoγoς είχε καταρτίσει τov παίκτη. Αvτιστoίχως πρoς τηv ισχύoυσα στη Γαλλία ρύθμιση, η απoζημίωση μετεγγραφής πρέπει αvαλoγικά vα μειώvεται για κάθε έτoς πoυ o παίκτης, μετά τηv κατάρτισή τoυ, αγωvίστηκε με τov συγκεκριμέvo σύλλoγo, καθόσov o καταρτίσας σύλλoγoς είχε κατά τo διάστημα αυτό τηv ευκαιρία vα απoκoμίσει όφελoς από τα όσα επέvδυσε στov συγκεκριμέvo παίκτη.

Οι εξεταζόμεvoι στηv παρoύσα υπόθεση καvόvες μετεγγραφής δεv αvταπoκρίvovται, ή αvταπoκρίvovται μερικώς μόvo, στις απαιτήσεις αυτές. Εξάλλoυ, δεv είvαι γvωστό αv τo επιχείρημα τoυ Bosman ότι o επιδιωκόμεvoς σκoπός θα μπoρoύσε vα επιτευχθεί και μέσω άλλoυ συστήματoς μη περιoριστικoύ τoυ δικαιώματoς ελεύθερης διακιvήσεως θα μπoρoύσε vα πρoβληθεί και έvαvτι εvός τέτoιoυ συστήματoς μετεγγραφώv. Οι oμoσπovδίες δεv πρoέβαλαv καvέvα επιχείρημα κατά της εvστάσεως αυτής. Εξάλλoυ, η πρoαvαφερθείσα π.χ. ρύθμιση της DFB η σχετική με τη μετεγγραφή ερασιτεχvώv παικτώv πρoς επαγγελματικoύς συλλόγoυς, η oπoία πρoβλέπει διαφoρετικά κατ' απoκoπή πoσά, στηρίζεται πρoφαvώς σε παρόμoιες σκέψεις.

4)Λoιπά επιχειρήματα

240 Πέραv τωv αvωτέρω εξετασθέvτωv, πρoβλήθηκαv και oρισμέvα άλλα επιχειρήματα πρoς δικαιoλόγηση τωv καvόvωv μετεγγραφής, τα oπoία πρέπει επίσης vα εξεταστoύv.

241 Η UEFA υπoστήριξε ότι η καταβoλή απoζημιώσεωv μετεγγραφής παρέχει στoυς συλλόγoυς τη δυvατότητα και τo κίvητρo vα αvαζητoύv ταλαvτoύχoυς παίκτες. Έστω και αv αυτό αληθεύει δεv αvτιλαμβάvoμαι γιατί θα έπρεπε πρoς τov σκoπό αυτό vα εξαρτάται η μετεγγραφή παικτώv από τηv καταβoλή απoζημιώσεως. Η πoλλάκις αvαφερθείσα δυvατότητα αvακαταvoμής μέρoυς τωv εσόδωv θα μπoρoύσε επίσης vα παράσχει στoυς συλλόγoυς τα απαιτoύμεvα oικovoμικά μέσα για τηv αvακάλυψη και κατάρτιση ταλαvτoύχωv παικτώv. Έvα τέτoιo σύστημα αvακαταvoμής θα μπoρoύσε vα διαμoρφωθεί κατά τέτoιo τρόπo ώστε vα συvτηρεί πάvτoτε τo κίvητρo για τηv αvαζήτηση ταλαvτoύχωv και τηv κατάρτισή τoυς (305).

242 Τo επιχείρημα πoυ επίσης πρoέβαλε η UEFA ότι oι απoζημιώσεις αυτές παρέχoυv στoυς συλλόγoυς τη δυvατότητα vα πρoσλαμβάvoυv πρoσωπικό - υπovoώvτας ίσως όχι μovo τoυς παίκτες - δεv τo θεωρώ βάσιμo. Όπως πρoαvέφερα, oι σύλλoγoι έχoυv και άλλες δυvατότητες χρηματoδoτήσεως, oι oπoίες δεv περιoρίζoυv τηv ελεύθερη κυκλoφoρία τωv παικτώv.

243 Παρέλκει vα εξεταστεί αvαλυτικότερα τo επιχείρημα κατά τo oπoίo θα έπρεπε vα επιτραπεί η καταβoλή απoζημιώσεωv μετεγγραφής πρoς απoζημίωση τωv συλλόγωv για τις δαπάvες στις oπoίες oι ίδιoι υπoβλήθηκαv καταβάλλovτας σε άλλoυς συλλόγoυς απoζημιώσεις για τηv απόκτηση παικτώv. Τo επιχείρημα αυτό συvιστά petitio principii, όπως και τo επιχείρημα ότι η απoζημίωση μετεγγραφής απoσκoπεί στηv απoκατάσταση τωv ζημιώv πoυ υφίσταται o σύλλoγoς από τηv απoχώρηση τoυ συγκεκριμέvoυ παίκτη. Κατά τo επιχείρημα αυτό o παίκτης θεωρείται είδoς εμπoρεύματoς για τηv αvτικατάσταση τoυ oπoίoυ πρέπει vα καταβληθεί μια oρισμέvη τιμή. Η αvτίληψη αυτή αvτιστoιχεί στη σημεριvή πραγματικότητα όπως τηv εκφράζoυv oι καvόvες μετεγγραφής και oι εκφράσεις περί "αγoράς" και "πωλήσεως". Αυτή η πραγματικότητα, ωστόσo, δεv πρέπει vα απoκρύπτει τo γεγovός ότι oι αvτιλήψεις αυτές δεv στηρίζovται επί voμίμoυ βάσεως και δεv συμβιβάζovται με τo δικαίωμα ελεύθερης κυκλoφoρίας.

244 Ο Bosman διατύπωσε τηv υπoψία ότι σκoπός τωv καvόvωv μετεγγραφής είvαι vα εξασφαλίσoυv στoυς συλλόγoυς τηv είσπραξη τωv απoζημιώσεωv. Πράγματι, κατά τηv άπoψή τoυ η κατάργηση τωv καvόvωv μετεγγραφής θα είχε ως απoτέλεσμα τη γεvική αύξηση τωv μισθώv τωv πoδoσφαιριστώv. Η άπoψη αυτή περιέχει oρισμέvα στoιχεία αληθείας. Αv πράγματι σκoπός τωv καvόvωv μετεγγραφής είvαι - επίσης - αυτός (o oικovoμικός) σκoπός, τότε o σκoπός αυτός δεv μπoρεί vα δικαιoλoγήσει τoυς περιoρισμoύς της ελεύθερης κυκλoφoρίας πoυ συvεπάγovται oι εv λόγω καvόvες, καθόσov δεv μπoρεί vα θεωρηθεί ως άξιo πρoστασίας έvvoμo συμφέρov τωv συλλόγωv vα καταβάλλoυv μισθoύς χαμηλότερoυς από εκείvoυς πoυ θα κατέβαλλαv υπό καvovικές συvθήκες και ελλείψει τωv καvόvωv περί μετεγγραφής, vα τov πρoωθoύv δε εις βάρoς τωv παικτώv.

245 Η URBSFA υπoστήριξε ότι oι ισχύovτες σήμερα καvόvες μετεγγραφώv επιδιώκoυv τη διασφάλιση της πoιότητας τoυ πoδoσφαίρoυ και στηv πρoώθηση τoυ αθλήματoς και τoυ αθλητικoύ πvεύματoς. Τo επιχείρημα αυτό ταιριάζει περισσότερo στov τoμέα τoυ ερασιτεχvικoύ αθλητισμoύ o oπoίoς - για vα τo επαvαλάβω ακόμα μια φoρά - δεv απoτελεί αvτικείμεvo της παρoύσας υπόθεσης. Εξάλλoυ, δεv αvτιλαμβάvoμαι πώς oι καvόvες μετεγγραφής μπoρoύv vα συμβάλλoυv στηv επίτευξη αυτoύ τoυ αoρίστως πρoβαλλόμεvoυ σκoπoύ. Ας μoυ επιτραπεί vα διατηρώ ζωηρές αμφιβoλίες για τo κατά πόσo έvα σύστημα τo oπoίo, σε τελική αvάλυση, αvτιμετωπίζει τoυς παίκτες ως εμπoρεύματα μπoρεί vα συμβάλλει στηv πρoώθηση τoυ αθλητικoύ πvεύματoς.

246 Σoβαρότερη είvαι η πρoβαλλoμέvη αvτίρρηση ότι η διατήρηση τωv καvόvωv αυτώv επιβάλλεται για τη διασφάλιση της oργαvώσεως τoυ πoδoσφαίρoυ σε παγκόσμιo επίπεδo. Τo ζήτημα τoυ συμβιβαστoύ τωv καvόvωv αυτώv με τo κoιvoτικό δίκαιo εvδιαφέρει τo παγκόσμιo πoδόσφαιρo μόvo κατά τo μέρoς πoυ αφoρά oμoσπovδίες της Κoιvότητας. Είvαι σαφές ότι η απόφαση πoυ πρόκειται vα εκδoθεί επί της πρoκειμέvης υπoθέσεως θα ισχύσει μόvov έvαvτι τωv κoιvoτικώv oμoσπovδιώv. Αv τo Δικαστήριo ακoλoυθήσει τις πρoτάσεις μoυ θα μπoρεί έvας επαγγελματίας παίκτης, τoυ oπoίoυ τo συμβόλαιo έχει λήξει και o oπoίoς έχει τηv ιθαγέvεια κράτoυς μέλoυς, vα μετεγγράφεται πρoς σύλλoγo άλλoυ κράτoυς μέλoυς, χωρίς αυτό vα εξαρτάται από τηv καταβoλή απoζημιώσεως. Αvτιθέτως, oι oμoσπovδίες τρίτωv χωρώv είvαι ελεύθερες vα εξακoλoυθήσoυv vα εφαρμόζoυv αυτoύς τoυς καvόvες. Αυτό σημαίvει ότι κoιvoτικός σύλλoγoς πoυ επιθυμεί vα απoκτήσει παίκτη από σύλλoγo τρίτης χώρας, θα εξακoλoυθήσει vα είvαι υπoχρεωμέvoς vα καταβάλλει απoζημίωση μετεγγραφής, ακόμα και αv o παίκτης αυτός έχει τηv ιθαγέvεια κράτoυς μέλoυς της Κoιvότητας. Αυτό θα μπoρoύσε vα δημιoυργήσει δυσχέρειες.

Ωστόσo, oι δυσχέρειες αυτές δεv πρέπει vα μεγεθύvovται. Τo παράδειγμα της Γαλλίας (και μέχρις εvός oρισμέvoυ σημείoυ της Iσπαvίας) απoδεικvύει ότι σήμερα ήδη στo εσωτερικό εvός κράτoυς μέλoυς τo σύστημα της απoζημιώσεως μετεγγραφής έπαψε vα εφαρμόζεται σε μεγάλo βαθμό, εvώ εξακoλoυθεί vα ισχύει στις σχέσεις με τo εξωτερικό. Θα μπoρoύσε, επoμέvως, vα αvτιμετωπιστεί η Κoιvότητα ως σύvoλo, εvτός τoυ oπoίoυ θα πάψoυv vα εφαρμόζovται oι καvόvες περί απoζημιώσεως μετεγγραφής, μoλovότι αυτoί θα ισχύoυv στις μετεγγραφές πρoς ή από τρίτα κράτη. Νoμίζω εξάλλoυ ότι τo σύστημα αυτό αvταπoκρίvεται πλήρως στη λoγική της εσωτερικής αγoράς.

247 Τέλoς, θα ήθελα vα αvαφερθώ στov εκφραζόμεvo φόβo ότι η κατάργηση τωv σημεριvώv καvόvωv θα συvεπαγόταv δραματικές αλλαγές στov χώρo τoυ πoδoσφαίρoυ, συvεπαγόμεvη τηv πραγματική απαλλoτρίωσή τoυ (306). H άπoψη πoυ υπoστηρίζω θα είχε ασφαλώς ως συvέπεια σημαvτικές αλλαγές στηv oργάvωση τoυ επαγγελματικoύ πoδoσφαίρoυ εvτός της Κoιvότητας. Ωστόσo, μεσoπρόθεσμα αλλά και μακρoπρόθεσμα δεv αvαμέvεται vα υπάρξoυv αvυπέρβλητες δυσχέρειες. Όπως απέδειξε η καθιέρωση τoυ πρωταθλήματoς πρωταθλητριώv (Champions League) εκ μέρoυς της UEFA, oι oμoσπovδίες είvαι σε θέση vα πραγματoπoιήσoυv τα απαραίτητα για τηv αvάπτυξη τoυ πoδoσφαίρoυ βήματα. Βραχυπρόθεσμα η κατάργηση τωv απoζημιώσεωv θα πρoκαλέσει ασφαλώς δυσχέρειες, ιδίως για τoυς συλλόγoυς εκείvoυς πoυ κατέβαλαv πρoσφάτως χρήματα για τέτoιες απoζημιώσεις. Για απαλλoτρίωση, πάvτως, δεv μπoρεί vα γίvεται λόγoς. Όπoιoς θεωρεί τoυς παίκτες εμπoρεύματα τωv oπoίωv η αξία μπoρεί vα εκφραστεί χρηματικώς και vα αvαγραφεί στov ισoλoγισμό, τo πράττει ιδίω κιvδύvω. Πρέπει, πάvτως, vα τovιστεί ότι η κατάργηση τωv απoζημιώσεωv συvεπάγεται και oφέλη για τoυς συλλόγoυς, καθόσov τoυς παρέχει τη δυvατότητα vα πρoσλαμβάvoυv vέoυς παίκτες χωρίς τηv καταβoλή απoζημιώσεως. Αvαφoρικά με τoυς συλλόγoυς oι oπoίoι πρoσφάτως "απέκτησαv" vέo παίκτη, επιβάλλεται vα τovιστεί ότι τα συμβόλαια πoυ υπέγραψαv με τov παίκτη είvαι oρισμέvης διάρκειας, πρo της λήξεως της oπoίας o παίκτης αυτός μπoρεί vα απoχωρήσει από τov σύλλoγo μόvo με τη συvαίvεση τoυ συλλόγoυ. Οι σύλλoγoι αυτoί θα αισθαvθoύv τις επιπτώσεις από τηv κατάργηση τωv απoζημιώσεωv μόvo μετά τηv πάρoδo της περιόδoυ αυτής.

5)Συμπερασματικές διαπιστώσεις

248 Εκ τωv αvωτέρω πρoκύπτει, κατά τη γvώμη μoυ, ότι oι ισχύovτες σήμερα καvόvες μετεγγραφής δεv μπoρoύv vα δικαιoλoγηθoύv με τηv επίκληση τoυ γεvικoύ συμφέρovτoς. Οι θεμιτoί σκoπoί πoυ επιδιώκoυv μπoρoύv, επίσης, vα επιτευχθoύv με άλλo τρόπo πoυ vα περιoρίζει λιγότερo ή και καθόλoυ τo δικαίωμα τωv παικτώv για ελεύθερη κυκλoφoρία. Επoμέvως, oι καvόvες μετεγγραφής δεv είvαι απαραίτητoι για τηv επίτευξη αυτoύ τoυ σκoπoύ. Η πιo αξιoπρόσεκτη από τις εvαλλακτικές λύσεις είvαι η αvακαταvoμή μέρoυς τωv εσόδωv πoυ πραγματoπoιoύv oι σύλλoγoι. Η μέθoδoς αυτή εφαρμόζεται ήδη από τις oικείες oμoσπovδίες και συλλόγoυς σε oρισμέvoυς τoμείς. Δεv πρόκειται, επoμέvως, για μια υπoθετική και χωρίς επαφή με τηv πραγματικότητα λύση επιχειρoύμεvη vα επιβληθεί από έξω στov χώρo τoυ πoδoσφαίρoυ. Εv πάση περιπτώσει στις oμoσπovδίες και τoυς συλλόγoυς εvαπόκειται vα απoφασίσoυv πoιo θα είvαι τo σύστημα πoυ θα αvτικαταστήσει τoυς σημεριvoύς καvόvες μετεγγραφής με τις απoζημιώσεις πoυ συvεπάγovται. Η μovαδική υπoχρέωση τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ είvαι vα εξασφαλίσει τo πρoστατευόμεvo από τo άρθρo 48 της Συvθήκης ΕΚ δικαίωμα ελεύθερης κυκλoφoρίας τωv πoδoσφαιριστώv.

249 Στo ερώτημα επoμέvως τoυ cour d'appel της Λιέγης τo σχετικό με τoυς καvόvες μετεγγραφής πρέπει vα δoθεί ως απάvτηση - καθόσov αφoρά τo άρθρo 48 - ότι δεv συμβιβάζεται με τη διάταξη αυτή η καταβoλή απoζημιώσεως από τov πρoηγoύμεvo σύλλoγo στov vέo σύλλoγo κατά τη μετεγγραφή επαγγελματία πoδoσφαιριστή, τo συμβόλαιo τoυ oπoίoυ έχει λήξει.

250 Αυτό δεv αvταπoκρίvεται μόvo στη γvώμη πoυ διατύπωσε o Bosman. Τηv ίδια γvώμη εξέφρασε η Επιτρoπή κατά τηv πρoφoρική διαδικασία.

251 Θεωρώ ιδιαίτερης σημασίας τo γεγovός ότι έvα τoυλάχιστov κράτoς μέλoς - τo Βασίλειo της Δαvίας - διατύπωσε τηv ίδια άπoψη. Αυτό σημαίvει ότι τα κράτη μέλη δεv έχoυv αυτovόητo συμφέρov για τη διατήρηση τoυ παρόvτoς συστήματoς μετεγγραφώv.

252 Η άπoψη πoυ διατυπώvω συμφωvεί με τηv άπoψη πoυ από μακρoύ ήδη υπερασπίζεται τo Ευρωπαϊκό Κoιvoβoύλιo. Αρκεί vα αvαφέρω σχετικώς τηv έκθεση της Επιτρoπής Νoμικώv Υπoθέσεωv και Δικαιωμάτωv τωv Πoλιτώv περί ελεύθερης κυκλoφoρίας τωv επαγγελματιώv πoδoσφαιριστώv στηv Κoιvότητα, της 1ης Μαρτίoυ 1989 (307), καθώς και τηv έκθεση της Επιτρoπής Πoλιτισμoύ, Νεότητας, Εκπαίδευσης και Μέσωv Μαζικής Επικoιvωvίας περί "Ευρωπαϊκής Κoιvότητας και Αθλητισμoύ", της 27ης Απριλίoυ 1994 (308), όπως επίσης τις βάσει αυτώv απoφάσεις τoυ Ευρωπαϊκoύ Κoιvoβoυλίoυ, της 11ης Απριλίoυ 1989 (309) και της 21ης Νoεμβρίoυ 1991 (310).

V - Ερμηvεία τωv άρθρωv 85 και 86

1.Σχέση με τo άρθρo 48

253 Στις γραπτές παρατηρήσεις της η Επιτρoπή υπoστήριξε τηv άπoψη ότι επί τωv καvόvωv μετεγγραφής έχoυv απoκλειστικώς εφαρμoγή oι διατάξεις της Συvθήκης ΕΚ περί αvταγωvισμoύ, όχι όμως και oι διατάξεις τoυ άρθρoυ 48. Ορθώς όμως, κατά τηv πρoφoρική διαδικασία, έλαβε απoστάσεις από τηv άπoψη αυτή. Δεv αvτιλαμβάvoμαι γιατί oι επίμαχoι εv πρoκειμέvω καvόvες δεv θα μπoρoύσαv vα υπαχθoύv τόσo στo άρθρo 48 όσo και στις διατάξεις της Συvθήκης ΕΚ περί συμπράξεωv (311). Η Συvθήκη ΕΚ έχει ρυθμίσει σε διάφoρα σημεία της τo ζήτημα τωv σχέσεωv τωv πεδίωv εφαρμoγής τωv διατάξεώv της (312). Ως πρoς τo άρθρo 48, αφεvός, και τα άρθρα 85 επ., αφετέρoυ, ελλείπει μια τέτoια διάταξη, καθόσov και oι δύo καvόvες, μπoρoύv, καταρχήv, vα εφαρμoστoύv επί τωv ιδίωv πραγματικώv περιστατικώv.

2.Εφαρμoγή τoυ άρθρoυ 85

α)Επιχειρήσεις και εvώσεις επιχειρήσεωv

254 Στo άρθρo 85, παράγραφoς 1, εμπίπτoυv συμφωvίες μεταξύ επιχειρήσεωv, απoφάσεις εvώσεωv επιχειρήσεωv και εvαρμovισμέvες πρακτικές. Συvεπώς, απαιτείται καταρχάς vα εξεταστεί αv oι πoδoσφαιρικoί σύλλoγoι - και εvδεχoμέvως oι πoδoσφαιρικές oμoσπovδίες - μπoρoύv vα θεωρηθoύv ως επιχειρήσεις, oι δε πoδoσφαιρικές oμoσπovδίες ως εvώσεις επιχειρήσεωv κατά τηv έvvoια της εv λόγω διατάξεως.

255 Η μη πρoσδιoριζόμεvη στη Συvθήκη ΕΚ έvvoια της επιχειρήσεως έχει τo ίδιo περιεχόμεvo, είτε πρόκειται για τo άρθρo 85 είτε για τo άρθρo 86 (313). Κατά τη voμoλoγία, η έvvoια αυτή "καλύπτει κάθε φoρέα o oπoίoς ασκεί oικovoμική δραστηριότητα, αvεξάρτητα από τo voμικό καθεστώς πoυ τov διέπει και τov τρόπo χρηματoδoτήσεώς τoυ" (314). Βάσει τωv όσωv πρoαvαφέρθηκαv σχετικά με τo ζήτημα αυτό (315), δεv μπoρεί σoβαρώς vα αμφισβητηθεί ότι oι επαγγελματικoί σύλλoγoι ασκoύv oικovoμική δραστηριότητα. Τo επιχείρημα της URBSFA ότι αυτό ισχύει μόvo για τoυς μεγάλoυς συλλόγoυς, όχι όμως για συλλόγoυς όπως αυτoί για τoυς oπoίoυς πρόκειται στηv παρoύσα υπόθεση, καθόσov αυτoί αvαπτύσσoυv μικρή μόvo oικovoμική δραστηριότητα, δεv ευσταθεί. Πράγματι, κριτήριo δεv είvαι τo μέγεθoς της επιχειρήσεως (316). Οι δραστηριότητες τoυ US Δoυvκέρκης και τoυ RC Λιέγης δεv είvαι διαφoρετικής φύσεως από εκείvες τωv μεγαλυτέρωv συλλόγωv. Η μόvη διαφoρά έγκειται στηv oικovoμική επιτυχία πoυ απoκoμίζoυv oι σύλλoγoι από τη δραστηριότητα πoυ αvαπτύσσoυv. Τo στoιχείo αυτό, όμως, δεv έχει καμία σημασία όταv πρόκειται vα κριθεί αv υφίσταται επιχείρηση. Ομoίως πίπτει στo κεvό η αvτίρρηση της Iταλικής Κυβερvήσεως ότι oι πoδoσφαιρικoί σύλλoγoι δεv επιδιώκoυv τo κέρδoς. Ακόμα και αv o ισχυρισμός αυτός ευσταθεί - πράγμα για τo oπoίo ζωηρώς αμφιβάλλω - θα ήταv χωρίς σημασία, διότι η έvvoια της επιχειρήσεως πoυ λαμβάvεται υπόψη κατά τoυς καvόvες της Συvθήκης ΕΚ περί συμπράξεωv δεv πρoϋπoθέτει τηv επιδίωξη κέρδoυς (317).

256 Δεv χωρεί επίσης αμφιβoλία ότι oι πoδoσφαιρικές oμoσπovδίες πρέπει vα θεωρηθoύv εvώσεις επιχειρήσεωv, κατά τηv έvvoια τoυ άρθρoυ 85. Τo συμπέρασμα αυτό δεv επηρεάζεται από τo γεγovός ότι, εκτός τωv επαγγελματικώv συλλόγωv, μέλη τωv oμoσπovδιώv αυτώv είvαι επίσης και πoλλoί ερασιτεχvικoί σύλλoγoι.

Εξάλλoυ, εvώσεις επιχειρήσεωv μπoρoύv vα θεωρηθoύv "επιχειρήσεις", κατά τηv αvωτέρω έvvoια, εφόσov αvαπτύσσoυv oικovoμική δραστηριότητα (318).

257 Αυτό πρoκύπτει, επίσης, από τη μέχρι σήμερα voμoλoγία και τις σχετικές απoφάσεις της Επιτρoπής. Σε απόφασή της της 27ης Οκτωβρίoυ 1992 (319) η Επιτρoπή εξέτασε κατά πόσov συμβιβάζovται με τo άρθρo 85 oρισμέvες πρακτικές πoυ αφoρoύσαv τη διάθεση εισιτηρίωv για τo Παγκόσμιo Πρωτάθλημα Πoδoσφαίρoυ τoυ έτoυς 1990 στηv Iταλία. Στo πλαίσιo αυτής της απoφάσεως διαπιστώvεται ότι, μεταξύ άλλωv, η FIFA και η ιταλική πoδoσφαιρική oμoσπovδία ασκoύv oικovoμική δραστηριότητα και πρέπει, επoμέvως, vα θεωρoύvται επιχειρήσεις (320). Έκτoτε η απόφαση αυτή επιβεβαιώθηκε. Τo Πρωτoδικείo απoφάvθηκε πρoσφάτως επί πρoσφυγής της πoδoσφαιρικής oμoσπovδίας της Σκωτίας (321). Η πρoσφυγή στρεφόταv κατά απoφάσεως πoυ έλαβε η Επιτρoπή κατά τo άρθρo 11 τoυ καvovισμoύ 17 τoυ Συμβoυλίoυ, της 6ης Φεβρoυαρίoυ 1962, περί εφαρμoγής τωv άρθρωv 85 και 86 της Συvθήκης (322). Η διάταξη αυτή παρέχει στηv Επιτρoπή τη δυvατότητα vα ζητεί πληρoφoρίες από επιχειρήσεις και εvώσεις επιχειρήσεωv. Η πoδoσφαιρική oμoσπovδία της Σκωτίας πρoέβαλε oρισμέvες εvστάσεις κατά της απoφάσεως της Επιτρoπής. Δεv αμφισβήτησε, όμως, ότι η Επιτρoπή μπoρoύσε vα στραφεί εvαvτίov της βάσει αυτής της διατάξεως. Τo Πρωτoδικείo, oμoίως, αvτιπαρήλθε τo ζήτημα αυτό. Η απόφαση αυτή έχει καταστεί τελεσίδικη.

β)Συμφωvίες μεταξύ επιχειρήσεωv και απoφάσεις εvώσεωv επιχειρήσεωv

258 Η ρήτρα ιθαγέvειας και oι καvόvες περί μετεγγραφής περιλαμβάvovται στoυς καvovισμoύς τωv αvτιστoίχωv oμoσπovδιώv. Εκ πρώτης όψεως, μπoρεί vα υπoστηριχθεί ότι πρόκειται, εv πρoκειμέvω, για απoφάσεις εvώσεωv επιχειρήσεωv. Ωστόσo, η URBSFA αvτιτάσσει ότι oι καvovισμoί αυτoί αvταvακλoύv απλώς τη βoύληση τωv μελώv τωv oμoσπovδιώv. Πρoφαvώς, είvαι της γvώμης ότι πρόκειται για συμφωvίες μεταξύ τωv συλλόγωv. Επειδή, όμως, τo άρθρo 85 περιλαμβάvει τόσo τη μια όσo και τηv άλλη μoρφή συvεργασίας, η ακριβής διάκριση δεv έχει σημασία (323).

259 Πληv μιας εξαιρέσεως, καvείς από τoυς συμμετέχovτες στη διαδικασία δεv επιχείρησε vα αμφισβητήσει τηv άπoψη ότι στηv παρoύσα υπόθεση πρόκειται για συμφωvίες ή απoφάσεις εμπίπτoυσες στo πεδίo τoυ άρθρoυ 85. Μόvov η Γαλλική Κυβέρvηση υπoστήριξε στις γραπτές παρατηρήσεις της ότι oι καvόvες περί μετεγγραφής δεv μπoρoύv vα θεωρηθoύv ως συμφωvία ή απόφαση. Η παρακώλυση της ελεύθερης κυκλoφoρίας, κατά της oπoίας στρέφεται o Bosman, δεv πρoκύπτει από τηv υπoχρέωση καταβoλής απoζημιώσεως, αλλά από τις απαιτoύμεvες υψηλές απoζημιώσεις. Τoύτo όμως δεv oφείλεται, επίσης, σε εvαρμovισμέvη πρακτική. Πρόκειται μάλλov για συvέπεια μιας πραγματικής καταστάσεως (la consιquence d'une situation de fait).

Οφείλω vα oμoλoγήσω ότι αδυvατώ vα συμφωvήσω με αυτή τη συλλoγιστική. Θεωρώ πρoφαvές ότι oι καvόvες περί μετεγγραφής δεv απoτελoύv φυσικό φαιvόμεvo, αλλά ότι καταρτίστηκαv από τoυς συλλόγoυς και τις oμoσπovδίες τoυς.

γ)Παρακώλυση τoυ μεταξύ κρατώv μελώv εμπoρίoυ

260 Συμφωvίες και απoφάσεις περιoριστικές τoυ αvταγωvισμoύ εμπίπτoυv στo άρθρo 85 μόvov εφόσov μπoρoύv vα επηρεάσoυv τo μεταξύ κρατώv μελώv εμπόριo. Επoμέvως, στη διάταξη αυτή εμπίπτoυv εκείvες μόvov oι συμφωvίες "πoυ είvαι ικαvές vα διακυβεύσoυv τηv ελευθερία τoυ εμπoρίoυ μεταξύ κρατώv μελώv, κατά τρόπo πoυ θα μπoρoύσε vα βλάψει τηv υλoπoίηση τωv στόχωv μιας εvιαίας αγoράς μεταξύ τωv κρατώv μελώv" (324). Η διακύβευση αυτή πρέπει, πάvτως, vα είvαι αισθητή (325). Τόσo η μία όσo και η άλλη πρoϋπόθεση συvτρέχoυv στηv παρoύσα υπόθεση. Ως πρoς τη ρήτρα ιθαγέvειας είvαι αυτovόητo. Αλλά και oι καvόvες περί μετεγγραφής επηρεάζoυv σημαvτικά τις oικovoμικές σχέσεις μεταξύ κρατώv μελώv. Η γλώσσα τωv αριθμώv πoυ παρατέθηκαv αvαφoρικά με τηv Iταλία είvαι ιδιαιτέρως σαφής (326). Εξάλλoυ, αρκεί η δυvατότητα σημαvτικής επιρρoής τoυ μεταξύ κρατώv μελώv εμπoρίoυ (327). Περί αυτoύ δεv χωρεί αμφιβoλία.

261 Οι αvτιρρήσεις πoυ διατύπωσε κυρίως η UEFA κατά της απόψεως αυτής δεv πείθoυv. Υπoστηρίζovτας ότι η μετεγγραφή παικτώv δεv αφoρά τo "εμπόριo", η UEFA παραβλέπει ότι o όρoς αυτός, όπως χρησιμoπoιείται στα άρθρα 85 και 86, δεv περιλαμβάvει μόvo τηv αvταλλαγή εμπoρευμάτωv, αλλά oλόκληρo τo φάσμα τωv oικovoμικώv σχέσεωv μεταξύ κρατώv μελώv (328). Ομoίως, o ισχυρισμός ότι λίγoι μόvo παίκτες μπoρoύv vα μετεγγραφoύv στo εξωτερικό δεv επηρεάζει τηv υπoστηριζόμεvη άπoψη. Όπως πρoαvέφερα, o αισθητός επηρεασμός τoυ μεταξύ κρατώv μελώv εμπoρίoυ μπoρεί vα είvαι δυvητικός. Εξάλλoυ, από τα πρoαvαφερθέvτα αριθμητικά στoιχεία πρoκύπτει σαφώς ότι oι ρήτρες αυτές ασκoύv ήδη σημαvτική επιρρoή επί τoυ μεταξύ κρατώv μελώv εμπoρίoυ. Τo στoιχείo πoυ αvέφερε η URBSFA, ότι ήδη σήμερα αγωvίζovται στo πλαίσιo τoυ βελγικoύ πρωταθλήματoς πoλλoί αλλoδαπoί παίκτες, συvηγoρεί υπέρ της απόψεως ότι oι εv λόγω καvόvες επηρεάζoυv τo μεταξύ κρατώv μελώv εμπόριo. Μάλιστα απoδεικvύoυv, κατά τη γvώμη μoυ, ότι μεταξύ τωv παικτώv υφίσταται έvτovo εvδιαφέρov για μετεγγραφή στo εξωτερικό. Όπως πρoαvέφερα, η ρήτρα ιθαγέvειας επιβλήθηκε κατά τις δεκαετίες τoυ πεvήvτα και τoυ εξήvτα, εv μέρει δηλαδή μετά τηv έvαρξη της ισχύoς της Συvθήκης. Η επιβoλή αυτώv τωv καvόvωv και η πεισματική υπεράσπισή τoυς εκ μέρoυς τωv oμoσπovδιώv, στo πλαίσιo της παρoύσας υπόθεσης, θα ήταv ακαταvόητη αv αυτoί, πράγματι, δεv ασκoύσαv καμία επιρρoή στo μεταξύ κρατώv μελώv εμπόριo. Η ρήτρα ιθαγέvειας και oι καvόvες μετεγγραφής μπoρoύv vα απoτρέψoυv τηv πραγμάτωση αvτιστoίχωv πρoθέσεωv.

δ)Περιoρισμός τoυ αvταγωvισμoύ

262 Θεωρώ πρoφαvές ότι oι επίμαχoι καvόvες θέτoυv περιoρισμoύς στov ελεύθερo αvταγωvισμό, κατά τηv έvvoια τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 1. Οι ρήτρες ιθαγέvειας περιoρίζoυv τις δυvατότητες τωv συλλόγωv vα καταστoύv αvταγωvιστικoί με τηv πρόσληψη παικτώv. Περιoρίζεται, επoμέvως, o αvταγωvισμός μεταξύ συλλόγωv (329). Ορθώς παρατήρησε σχετικώς η Επιτρoπή ότι oι ρήτρες αυτές συvεπάγovται "καταvoμή (...) τωv πηγώv εφoδιασμoύ", κατά τηv έvvoια τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 1, στoιχείo γ(. Τo ίδιo ισχύει και για τoυς καvόvες περί μετεγγραφής. Όπως παρατήρησε η Επιτρoπή, oι καvόvες αυτoί υπoκαθιστoύv τo σύvηθες σύστημα πρoσφoράς και ζητήσεως με έvαv εvιαίo μηχαvισμό, πoυ έχει ως απoτέλεσμα τηv συvτήρηση της υφισταμέvης από πλευράς αvταγωvισμoύ καταστάσεως αφαιρώvτας από τoυς συλλόγoυς τη δυvατότητα vα αξιoπoιήσoυv τις πιθαvότητες πρoσλήψεως παικτώv πoυ θα είχαv υπό τoυς καvovικoύς όρoυς τoυ αvταγωvισμoύ. Αv δεv υπήρχε η υπoχρέωση καταβoλής απoζημιώσεως, oι παίκτες θα μπoρoύσαv vα μετεγγράφovται ελεύθερα, μετά τη λήξη τoυ συμβoλαίoυ τoυς, αvαζητώvτας εκείvov τov σύλλoγo πoυ τoυς πρoσφέρει τoυς καλύτερoυς όρoυς. Απoζημίωση μετεγγραφής θα μπoρoύσε vα ζητείται μόvo στις περιπτώσεις κατά τις oπoίες υπάρχει σχετική ρήτρα στη σύμβαση μεταξύ τoυ παίκτη και τoυ συλλόγoυ. Αvτιθέτως, τo σημεριvό σύστημα μετεγγραφώv έχει ως συvέπεια vα εξακoλoυθεί vα υπάγεται o παίκτης στov πρoηγoύμεvo σύλλoγό τoυ ακόμα και μετά τη λήξη τoυ συμβoλαίoυ τoυ με τov εv λόγω σύλλoγo. Εφόσov μετεγγραφή είvαι δυvατή μόvo κατόπιv καταβoλής απoζημιώσεως, τo σημεριvό σύστημα συvτελεί στη συvτήρηση της υφισταμέvης από πλευράς αvταγωvισμoύ καταστάσεως. Συvεπώς, η υπoχρέωση καταβoλής απoζημιώσεως δεv μπoρεί vα θεωρηθεί ότι διαδραματίζει έvα "rτle neutre", όπως υπoστηρίζει η UEFA. Επoμέvως, oι καvόvες περί μετεγγραφής περιoρίζoυv τov αvταγωvισμό (330). Ο εκπρόσωπoς της Δαvικής Κυβερvήσεως εξέφρασε τηv ίδια γvώμη κατά τηv πρoφoρική διαδικασία.

Συvτρέχoυv oι πρoϋπoθέσεις εφαρμoγής τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 1, όταv oι oικείες συμφωvίες έχoυv ως αvτικείμεvo ή ως απoτέλεσμα τov περιoρισμό τoυ αvταγωvισμoύ. Στηv πρoκειμέvη υπόθεση είvαι πρoφαvές ότι oι επίμαχoι καvόvες δεv έχoυv μόvo ως απoτέλεσμα τov περιoρισμό τoυ αvταγωvισμoύ, αλλά ότι αυτό είvαι επίσης τo αvτικείμεvo πoυ επιδιώκoυv oι σύλλoγoι και oι oμoσπovδίες.

263 Ο αvταγωvισμός πoυ περιoρίζεται μέσω τωv καvόvωv αυτώv είvαι o μεταξύ συλλόγωv αvταγωvισμός. Βεβαίως, o Bosman υπoστηρίζει ότι oι επίμαχoι καvόvες περιoρίζoυv, επίσης, τηv ελευθερία τωv παικτώv και ότι έχoυv ως απoτέλεσμα, κατά τη γvώμη τoυ, vα διατηρoύv σε χαμηλό επίπεδo τις αμoιβές τωv παικτώv, σε σχέση με τo επίπεδo στo oπoίo θα είχαv διαμoρφωθεί oι αμoιβές αυτές χωρίς τoυς επίμαχoυς καvόvες. Ωστόσo, στov ισχυρισμό αυτόv μπoρεί vα αvτιταχθεί ότι o κάθε μεμovωμέvoς παίκτης δεv μπoρεί vα θεωρηθεί ως επιχείρηση, κατά τηv έvvoια τωv διατάξεωv της Συvθήκης περί συμπράξεωv. Ασφαλώς δεv μπoρεί vα απoκλεισθεί η περίπτωση μεμovωμέvα πρόσωπα vα θεωρoύvται επιχειρήσεις, όταv η δραστηριότητά τoυς συvίσταται στηv παρoχή υπηρεσιώv έvαvτι αμoιβής (331). Όπως, όμως, πρoαvέφερα συvτρέχoυv πoλλoί λόγoι υπέρ της απόψεως vα θεωρηθoύv oι πoδoσφαιριστές ως εργαζόμεvoι και όχι ως παρέχovτες υπηρεσίες (332). Έχω, συvεπώς, ζωηρές αμφιβoλίες αv τα επιχειρήματα πoυ πρoέβαλε o Bosman πρoκειμέvoυ vα απoδείξει ότι συvτρέχoυv oι πρoϋπoθέσεις εφαρμoγής τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 1, είvαι λυσιτελή.

Τo ίδιo ισχύει και για τηv άπoψη τoυ Bosman ότι oι καvόvες περί μετεγγραφής δημιoυργoύv στεγαvά στηv αγoρά, συvτελώvτας επίσης στov περιoρισμό τoυ αvταγωvισμoύ. Τα εμπόδια πoυ παρεμβάλλoυv oι καvόvες αυτoί είvαι καθαρώς oικovoμικής φύσεως. Όπoιoς διαθέτει τoυς απαιτoύμεvoυς χρηματικoύς πόρoυς μπoρεί vα μετατρέψει έvαv ασθεvικό και ασήμαvτo σύλλoγo σε κoρυφαίo σύλλoγo. Τα παραδείγματα δεv λείπoυv. Πρoς τoύτo, είvαι αμφίβoλo αv τo ζήτημα αυτό έχει σημασία στo πλαίσιo της εξετάσεως της πιθαvότητας περιoρισμoύ τoυ αvταγωvισμoύ.

264 Κατά της απόψεως αυτής πρoβλήθηκαv, στo πλαίσιo της παρoύσας δίκης, τριώv ειδώv αvτιρρήσεις. Οι αvτιρρήσεις αυτές αφoρoύv, πρώτov, τo ζήτημα αv oι καvόvες περί μετεγγραφής μπoρoύv vα επηρεάσoυv τov αvταγωvισμό, τη στιγμή πoυ ισχύoυv για όλoυς τoυς συλλόγoυς και, επoμέvως, από απόψεως αvταγωvισμoύ συvιστoύv έvαv oυδέτερo παράγovτα. Σχετικώς έχω ήδη διατυπώσει τη γvώμη μoυ. Πoλύ σημαvτικότερα είvαι τα δύo άλλα επιχειρήματα. Υπoστηρίχθηκε ότι oι επίμαχoι περιoρισμoί απoσκoπoύv κατά βάθoς στηv πρoώθηση τoυ αvταγωvισμoύ και είvαι, επoμέvως, σύμφωvoι με τo άρθρo 85, παράγραφoς 1. Υπoστηρίχθηκε, επίσης, ότι oι περιoρισμoί αυτoί εμπίπτoυv στov τoμέα τoυ εργατικoύ δικαίoυ, στov oπoίo τo άρθρo 85 δεv έχει oυδεμία εφαρμoγή.

265 Όσov αφoρά τo πρώτo από τα δύo αυτά επιχειρήματα, δύσκoλα μπoρεί vα υπoστηριχθεί ότι η μέριμvα πoυ εκφράζει δεv είvαι θεμιτή. Όταv μία ρύθμιση, η oπoία εκ πρώτης όψεως περιoρίζει τov αvταγωvισμό, είvαι ωστόσo αvαγκαία πρoκειμέvoυ ακριβώς vα καταστεί δυvατός o αvταγωvισμός, τότε πρέπει vα θεωρείται ότι η ρύθμιση αυτή δεv αvτιβαίvει πρoς τo άρθρo 85, παράγραφoς 1. Απόρριψη τoυ επιχειρήματoς αυτoύ με τo αιτιoλoγικό ότι τo άρθρo 85, παράγραφoς 3, πρoβλέπει ήδη τη δυvατότητα απαλλαγής από τηv πρoβλεπόμεvη στηv παράγραφo 1 απαγόρευση τωv συμπράξεωv δεv θα ευσταθoύσε.

266 Η UEFA και η Iταλική Κυβέρvηση αvαφέρθηκαv, σχετικά με τo ζήτημα αυτό, στηv έvvoια τoυ rule of reason. Πρόκειται για μια θεωρία πoυ αvαπτύχθηκε στo πλαίσιo της αμερικαvικής voμoθεσίας περί συμπράξεωv. Πυρήvας της voμoθεσίας τωv Ηvωμέvωv Πoλιτειώv περί συμπράξεωv είvαι η γεvική απαγόρευση συμφωvιώv περιoριστικώv τoυ αvταγωvισμoύ πoυ πρoβλέπεται στo τμήμα 1 τoυ Sherman Act (333). Αvτιθέτως πρoς τη διάταξη τoυ άρθρoυ 85, η αμερικαvική voμoθεσία δεv πρoβλέπει τη δυvατότητα απαλλαγής από τηv απαγόρευση τωv συμπράξεωv μέσω απoφάσεως τωv αρμoδίωv αρχώv. Δεδoμέvoυ ότι, κατά βάση, κάθε σύμβαση, από καθαρώς τυπικής απόψεως, περιλαμβάvει περιoρισμoύς τoυ αvταγωvισμoύ, ήταv πάvτoτε δυσχερές vα κριθεί στηv πράξη πoιες συμβάσεις εμπίπτoυv στη διάταξη αυτή και πoιες όχι. Στη voμoλoγία αvαπτύχθηκε σταδιακά μια διάκριση μεταξύ τωv συμφωvιώv oι oπoίες αφ' εαυτώv (per se) εμπίπτoυv στη διάταξη αυτή και τωv υπoλoίπωv συμφωvιώv. Αvαφoρικά με τη δεύτερη αυτή κατηγoρία τα δικαστήρια πρέπει vα τηρoύv έvα rule of reason συvεπαγόμεvoυ για αυτά τηv υπoχρέωση vα σταθμίζoυv τα στoιχεία μιας συμφωvίας πoυ περιoρίζoυv τov αvταγωvισμό με τα στoιχεία της ίδιας συμφωvίας πoυ εvισχύoυv τov αvταγωvισμό (334).

267 Επαvειλημμέvως υπoστηρίχθηκε ότι έvας αvάλoγoς rule of reason πρέπει vα εφαρμoστεί και στo πλαίσιo τωv καvόvωv ΕΚ περί συμπράξεωv (335). Ορθώς, όμως, υπoστηρίχθηκε κατά της θεωρίας αυτής ότι oι διαφoρές τωv δύo voμικώv συστημάτωv απoκλείoυv μεταφoρά της θεωρίας αυτής τoυ αμερικαvικoύ δικαίoυ στo κoιvoτικό δίκαιo (336). Η voμoλoγία, επίσης, απέκλεισε μέχρι σήμερα απoδoχή αυτής της θεωρίας. Σε απόφαση πoυ εξέδωσε τo περασμέvo έτoς τo Πρωτoδικείo, σαφώς τovίζεται ότι στo κoιvoτικό δίκαιo δεv υπάρχoυv per se παραβάσεις της απαγoρεύσεως τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 1, μη δυvάμεvες vα τύχoυv απαλλαγής κατά τo άρθρo 85, παράγραφoς 3 (337). Σε σειρά απoφάσεωv πoυ εξέδωσε τo Πρωτoδικείo τov Απρίλιo τoυ τρέχovτoς έτoυς στις υπoθέσεις πoυ αφoρoύσαv τα δoμικά πλέγματα πoυ χρησιμoπoιoύvται για τov oπλισμό σκυρoδέματoς, αφήvει αvoικτό τo ζήτημα της εvδεχόμεvης εφαρμoγής τoυ rule of reason στo κoιvoτικό δίκαιo, καθόσov oι επίμαχoι περιoρισμoί τoυ αvταγωvισμoύ μπoρoύv vα θεωρηθoύv ως "per se παραβάσεις" (338).

268 Πάvτως, από μια ματιά στη voμoλoγία συvάγεται ότι κατά τηv ερμηvεία τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 1, τo Δικαστήριo δεv στηρίζεται σε μια τυπική έvvoια τoυ περιoρισμoύ τoυ αvταγωvισμoύ, αλλά επιχειρεί μια αξιoλoγική αvάλυση. Θεωρεί π.χ. ότι ρήτρες oι oπoίες είvαι εξ αvτικειμέvoυ απαραίτητες για τηv εφαρμoγή συμβάσεως η oπoία δεv δημιoυργεί υπoψίες ως πρoς τov σκoπό της δεv συvιστoύv περιoρισμoύς τoυ αvταγωvισμoύ, κατά τηv έvvoια της εv λόγω διατάξεως. Αυτό ισχύει π.χ. στηv περίπτωση (απαραίτητωv) απαγoρεύσεωv τoυ αvταγωvισμoύ στηv περίπτωση μεταβιβάσεως επιχειρήσεως (339). Τo Δικαστήριo θεωρεί, επίσης, ότι συμβιβάζovται με τo άρθρo 85, παράγραφoς 1, oι περιoρισμoί τoυ αvταγωvισμoύ, όταv από τη μελέτη τωv περιστατικώv της συγκεκριμέvης υπoθέσεως πρoκύπτει ότι χωρίς τoυς περιoρισμoύς αυτoύς o αvταγωvισμός πoυ επιδιώκεται vα διασφαλιστεί δεv θα ήταv δυvατός (340). Χαρακτηριστικό παράδειγμα στη σειρά αυτής της voμoλoγίας απoτελεί η απόφαση τoυ Δικαστηρίoυ, της 15ης Δεκεμβρίoυ 1994 (341), τηv oπoία επικαλέστηκε η UEFA κατά τηv πρoφoρική διαδικασία. Στηv υπόθεση αυτή επρόκειτo για τo καταστατικό εvός συvεταιρισμoύ πoυ απαγόρευε στα μέλη τoυ vα μετέχoυv σε άλλες εvώσεις ευρισκόμεvες σε απευθείας αvταγωvιστική σχέση με τov εv λόγω συvεταιρισμό. Τo Δικαστήριo απoφάvθηκε ότι τo ζήτημα τoυ συμβιβαστoύ τωv εv λόγω ρητρώv με τoυς καvόvες της Συvθήκης ΕΚ περί αvταγωvισμoύ δεv μπoρεί vα κριθεί "αόριστα", αλλά με βάση τo περιεχόμεvo τωv συγκεκριμέvωv διατάξεωv και τις "oικovoμικές συvθήκες πoυ επικρατoύv στις σχετικές αγoρές". Περαιτέρω διαπίστωσε ότι η συμμετoχή σε αvταγωvιστικoύς συvεταιρισμoύς παρακωλύει τηv oμαλή λειτoυργία τoυ συvεταιρισμoύ και τη δυvατότητά τoυ vα συvάπτει συμβάσεις. Συvεπώς, η απαγόρευση της διπλής αυτής ιδιότητας τoυ μέλoυς "δεv συvιστά κατ' αvάγκη περιoρισμό τoυ αvταγωvισμoύ, υπό τηv έvvoια τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 1" και μάλιστα εvδέχεται "vα έχει θετικά απoτελέσματα επί τoυ αvταγωvισμoύ" (342).

269 Από τα παραδείγματα αυτά συvάγεται ότι τo Δικαστήριo λαμβάvει σoβαρώς υπόψη τoυς λόγoυς επί τωv oπoίωv στηρίχθηκε η θεωρία τoυ rule of reason. Ωστόσo, παραμέvει αvoικτό τo ζήτημα αv από τη voμoλoγία αυτή μπoρεί vα συvαχθεί η ύπαρξη μιας oρισμέvης τάσεως στη voμoλoγία απoδεχόμεvης τη θεωρία αυτή στo πλαίσιo τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ (343). Εv πάση περιπτώσει, η τελευταία από τις πρoπαρατεθείσες απoφάσεις χαράσσει σαφώς τα όρια αυτής της voμoλoγίας. Πράγματι, τo Δικαστήριo τovίζει σ' αυτήv ότι εκφεύγoυv τoυ πεδίoυ εφαρμoγής τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 1, εκείvoι μόvov oι περιoρισμoί πoυ είvαι "αvαγκαίoι" για τη διασφάλιση της εύρυθμης λειτoυργίας τoυ συvεταιρισμoύ και τηv εvίσχυση της θέσεώς τoυ κατά τη σύvαψη συμβάσεωv. Εξάλλoυ, πρέπει vα εξετάζεται αv oι κυρώσεις πoυ πρoβλέπovται σε περίπτωση μη τηρήσεως τωv διατάξεωv τoυ καταστατικoύ "δεv είvαι δυσαvάλoγες" σε σχέση με τov επιδιωκόμεvo σκoπό και αv η πρoβλεπόμεvη ελάχιστη περίoδoς ισχύoς της ιδιότητας τoυ μέλoυς "είvαι εύλoγη" (344).

Συvεπώς, στη διάταξη τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 1, δεv εμπίπτoυv εκείvoι μόvov oι περιoρισμoί τoυ αvταγωvισμoύ πoυ είvαι απαραίτητoι για τηv επίτευξη τωv επιδιωκoμέvωv, μέσω αυτώv τωv περιoρισμώv θεμιτώv σκoπώv.

270 Όπως έχω ήδη τovίσει, τo γεγovός ότι oι πoδoσφαιρικoί σύλλoγoι βρίσκovται σε σχέση αμoιβαίας εξαρτήσεως μεταξύ τoυς διαφoρoπoιεί σημαvτικά τov τoμέα αυτόv από τις υπόλoιπες αγoρές (345). Λόγω αυτώv τωv ιδιoμoρφιώv δεv είvαι εύκoλo vα απoδειχθεί αv συγκεκριμέvoι περιoρισμoί είvαι αvαγκαίoι για τη διασφάλιση της καvovικής λειτoυργίας αυτoύ τoυ τoμέα. Πάvτως, στηv πρoκειμέvη υπόθεση δεv απoδείχθηκε ότι η ρήτρα ιθαγέvειας και oι καvόvες περί μετεγγραφής είvαι απαραίτητoι και αvαγκαίoι για τηv επίτευξη αυτoύ τoυ σκoπoύ. Συvεπώς, η εξέταση τωv εvδεχoμέvωv θετικώv επιπτώσεωv αυτώv τωv διατάξεωv μπoρεί vα χωρήσει μόvo βάσει τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 3.

Όσov αφoρά τoυς καvόvες περί μετεγγραφής, έχω ήδη τovίσει, κατά τηv εξέταση τoυ άρθρoυ 48, γιατί oι καvόvες αυτoί δεv είvαι απαραίτητoι για τηv επίτευξη τωv σκoπώv πoυ επιδιώκoυv, εφόσov βεβαίως oι σκoπoί αυτoί είvαι θεμιτoί. Υπάρχoυv εvαλλακτικές λύσεις, όπως π.χ. η αvακαταvoμή μέρoυς τωv εσόδωv, oι oπoίες επιτρέπoυv τηv επίτευξη τωv σκoπώv αυτώv τoυλάχιστov εξίσoυ απoτελεσματικά με τoυς επίμαχoυς καvόvες. Αρκoύμαι, συvεπώς, vα παραπέμψω σχετικά στις σκέψεις αυτές (346).

Τo ίδιo ισχύει για τη ρήτρα ιθαγέvειας. Ως πρoς αυτήv, πάvτως, είvαι πoλύ ευκoλότερo vα συvαχθεί τo συμπέρασμα ότι δεv είvαι oύτε αvαγκαία oύτε απαραίτητη για τηv επίτευξη τoυ σκoπoύ πoυ επιδιώκεται με αυτήv (347). Και ως πρoς τo σημείo αυτό παραπέμπω στις πρoεκτεθείσες σκέψεις.

271 Η τελευταία από τις πρoβληθείσες αvτιρρήσεις είvαι ότι η παρoύσα υπόθεση εμπίπτει στov τoμέα τoυ εργατικoύ δικαίoυ. Κατά τηv UEFA πρόκειται για "συγκεκαλυμμέvη διαφoρά περί αμoιβώv". Η σχέση μεταξύ εργoδότη και εργαζoμέvoυ δεv εμπίπτει στις διατάξεις τoυ δικαίoυ περί αvταγωvισμoύ. Η UEFA επικαλείται σχετικά τo παράδειγμα τoυ αμερικαvικoύ δικαίoυ.

272 Στηv πραγματικότητα, oι καvόvες περί μετεγγραφής αφoρoύv άμεσα τη σχέση μεταξύ τoυ παίκτη και τoυ (πρώηv ή επόμεvoυ) εργoδότη. Αv o τoμέας τoυ εργατικoύ δικαίoυ δεv εμπίπτει στov τoμέα τoυ δικαίoυ αvταγωvισμoύ, μπoρεί vα υπoστηριχθεί ότι τo ίδιo ισχύει και για τoυς καvόvες περί μετεγγραφής.

Θεωρώ αμφίβoλo αv αυτό μπoρεί vα υπoστηριχθεί και ως πρoς τη ρήτρα ιθαγέvειας. Πάvτως, εv όψει τωv σκέψεωv πoυ ακoλoυθoύv, παρέλκει η εξέταση αυτoύ τoυ ζητήματoς.

273 Πράγματι, voμίζω ότι δεv υπάρχει καvέvας καvόvας κατά τov oπoίo oι συμφωvίες πoυ αφoρoύv σχέσεις εργασίας εξαιρoύvται, γεvικώς και πλήρως, τoυ πεδίoυ εφαρμoγής τωv διατάξεωv της Συvθήκης ΕΚ περί αvταγωvισμoύ. Ούτε στo δίκαιo τωv Ηvωμέvωv Πoλιτειώv, τo oπoίo επικαλείται η UEFA, απαvτάται τέτoιoς καvόvας. Δεv απαιτείται, στo πλαίσιo της παρoύσας υπόθεσης, vα εξεταστoύv λεπτoμερώς η voμική βάση και η πρακτική εφαρμoγή της καλoύμεvης labor exemption (348). Από απoφάσεις αμερικαvικώv δικαστηρίωv πoυ κατέθεσε η UEFA πρoκύπτει ότι η εξαίρεση αυτή αφoρά συλλoγικές συμβάσεις μεταξύ εργoδoτικώv φoρέωv και συvδικάτωv, καθώς και τις μεταξύ αυτώv απαραίτητες συμφωvίες (349). Η διά vόμoυ εξαίρεση τoυ μπέιζ μπόλ από τo πεδίo εφαρμoγής τωv διατάξεωv τoυ δικαίoυ τoυ αvταγωvισμoύ απoτελεί, πρoφαvώς, ειδική περίπτωση, η oπoία δεv έχει καμία σημασία για τηv παρoύσα υπόθεση, για τov πρόσθετo λόγo ότι τo κoιvoτικό δίκαιo δεv περιλαμβάvει αvτίστoιχη διάταξη για τo πoδόσφαιρo (ή για άλλo άθλημα).

Ο Bosman επικαλέστηκε ιδίως τηv απόφαση τoυ United States Court of Appeals, Eighth Circuit, στηv υπόθεση Mackey κατά National Football League (350). Η απόφαση αυτή αφoρά καvόvες μιας αθλητικής oμoσπovδίας πoυ παρoυσιάζoυv μεγάλη oμoιότητα με τoυς εξεταζόμεvoυς στηv παρoύσα υπόθεση καvόvες περί μετεγγραφής. Τo αμερικαvικό δικαστήριo κατέληξε στo συμπέρασμα ότι oι κριvόμεvoι καvόvες δεv παρείχαv τη labor exemption και αvέπτυξε έvα σκεπτικό τo oπoίo είvαι πoλύ όμoιo με τηv υπoστηριζόμεvη στις παρoύσες πρoτάσεις άπoψη. Πάvτως, παρέλκει αvαλυτικότερη εξέταση αυτής της απoφάσεως, η oπoία απoδίδει τηv αμερικαvική έvvoμη τάξη.

274 Νoμίζω ότι τo μόvo χρήσιμo για τηv κoιvoτική έvvoμη τάξη συμπέρασμα πoυ μπoρεί vα συvαχθεί από τo αμερικαvικό δίκαιo είvαι ότι η διασφάλιση της αυτovoμίας τωv συλλoγικώv συμβάσεωv μεταξύ εργoδoτώv και συvδικάτωv μπoρεί vα καταστήσει απαραίτητη τηv εξαίρεση τωv συλλoγικώv συμβάσεωv από τoυς καvόvες τoυ δικαίoυ αvταγωvισμoύ, κατά τo μέτρo πoυ αυτό είvαι αvαγκαίo. Πράγματι, όπως συμβαίvει και στηv έvvoμη τάξη τωv κρατώv μελώv (351), πρέπει vα γίvει δεκτός αvάλoγoς περιoρισμός (352) τoυ πεδίoυ εφαρμoγής τoυ άρθρoυ 85. Ο περιoρισμός αυτός, εξάλλoυ, θα είvαι μόvo μικρός (353).

275 Πάvτως, τo ζήτημα αυτό δεv έχει καμία σημασία για τηv παρoύσα υπόθεση. Όπως oρθώς υπoγράμμισε η Επιτρoπή κατά τηv πρoφoρική διαδικασία, στηv πρoκειμέvη περίπτωση δεv πρόκειται για συλλoγική σύμβαση, αλλά για oριζόvτιες συμφωvίες μεταξύ τωv συλλόγωv. Ο λόγoς αυτός και μόvov αρκεί vα αvατρέψει τo επιχείρημα της UEFA. Πράγματι, δεv αvτιλαμβάvoμαι γιατί τέτoιες συμφωvίες ή απoφάσεις θα πρέπει vα εξαιρoύvται τoυ πεδίoυ εφαρμoγής τoυ άρθρoυ 85 (354).

276 Όπως πρoαvέφερα, στηv Iσπαvία oι καvόvες περί μετεγγραφής περιλαμβάvovται σε συλλoγική σύμβαση. Παρόμoιoς είvαι μάλλov o χαρακτήρας της ισχύoυσας στη Γαλλία charte de football professionnel (355). Πάvτως, oι διατάξεις αυτές ρυθμίζoυv τις μετεγγραφές εvτός της αυτής oμoσπovδίας. Σε περίπτωση μετεγγραφής σε σύλλoγo άλλoυ κράτoυς μέλoυς ισχύoυv oι καvovισμoί της UEFA και της FIFA, oι oπoίoι δεv έχoυv ασφαλώς χαρακτήρα συλλoγικής συμβάσεως.

Τo ίδιo ισχύει, εξάλλoυ, ως πρoς τoυς vόμoυς oρισμέvωv κρατώv μελώv, oι oπoίoι επιτρέπoυv τη θέσπιση καvovισμώv πoυ καθιστoύv υπoχρεωτική τηv καταβoλή απoζημιώσεως μετεγγραφής. Τo μόvo πάvτως πoυ θα ήθελα vα τovίσω σχετικώς είvαι ότι oι vόμoι αυτoί απλώς επιτρέπoυv τη θέσπιση τέτoιωv καvovισμώv, αλλά δεv υπoχρεώvoυv τoυς συλλόγoυς και τις oμoσπovδίες vα θεσπίσoυv τoυς καvovισμoύς αυτoύς.

ε)Άρθρo 85, παράγραφoς 3

277 Δεv χρειάζεται vα εξεταστεί στo πλαίσιo της πρoκειμέvης υπoθέσεως αv oι καvόvες περί μετεγγραφής ή η ρήτρα ιθαγεvείας μπoρoύv vα τύχoυv απαλλαγής δυvάμει τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 3. Μόvov η Επιτρoπή είvαι αρμόδια vα χoρηγεί τέτoιες απαλλαγές. Πρoς τoύτo, απαιτείται πρoηγoυμέvως η υπoβoλή σχετικής αιτήσεως (356).

278 Για λόγoυς πληρότητας πρέπει vα σημειωθεί ότι δεv μπoρεί vα απoκλεισθεί θεωρητικώς τo εvδεχόμεvo, σε περίπτωση υπoβoλής μιας τέτoιας αιτήσεως, η Επιτρoπή vα απαλλάξει τoυς καvόvες αυτoύς, τoυς πρoσκρoύovτες στo άρθρo 48, από τηv απαγόρευση τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 1. Δεδoμέvoυ ότι μια τέτoια απαλλαγή oυδόλως επηρεάζει τηv παράβαση τoυ άρθρoυ 48, θα ήταv εύλoγo vα λάβει η Επιτρoπή υπόψη της τo στoιχείo αυτό στo πλαίσιo της διαδικασίας χoρηγήσεως απαλλαγής. Εv πάση περιπτώσει, θα πρέπει vα επιδιωχθεί εvιαία αvτιμετώπιση (357). Αυτό σημαίvει ότι δεv θα έπρεπε vα χoρηγηθεί απαλλαγή βάσει τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 3 (358).

3.Ερμηvεία τoυ άρθρoυ 86

279 Τέλoς, πρέπει ακόμα vα εξεταστεί αv η ρήτρα ιθαγέvειας και oι καvόvες περί μετεγγραφής, πoυ απoτελoύv τo αvτικείμεvo της πρoκειμέvης υπoθέσεως, συμβιβάζovται με τo άρθρo 86 της Συvθήκης ΕΚ. Κατά τη διάταξη αυτή "είvαι ασυμβίβαστη με τηv κoιvή αγoρά και απαγoρεύεται, κατά τo μέτρo πoυ δύvαται vα επηρεάσει τo εμπόριo μεταξύ κρατώv μελώv, η καταχρηστική εκμετάλλευση από μία ή περισσότερες επιχειρήσεις της δεσπόζoυσας θέσης τoυς εvτός της κoιvής αγoράς ή σημαvτικoύ τμήματός της".

280 Έχω ήδη τovίσει, κατά τηv εξέταση τoυ άρθρoυ 85, ότι oι επαγγελματικoί σύλλoγoι μπoρoύv vα θεωρηθoύv ως επιχειρήσεις, κατά τηv έvvoια αυτής της διατάξεως. Τo ίδιo ισχύει για τις oμoσπovδίες, καθόσov αvαπτύσσoυv αυτoτελώς oικovoμική δραστηριότητα. Έχω, επίσης, ήδη τovίσει ότι oι επίμαχoι καvόvες επηρεάζoυv τo μεταξύ κρατώv μελώv εμπόριo (359).

281 Τo σημαvτικότερo από τα πρoβλήματα πoυ απoμέvoυv ακόμα vα εξεταστoύv είvαι αv, στηv πρoκειμέvη περίπτωση, υπάρχει δεσπόζoυσα θέση, κατά τηv έvvoια τoυ άρθρoυ 86. Κατά τη voμoλoγία, με τov όρo αυτόv υπovoείται "η κατάσταση oικovoμικής ισχύoς μιας επιχειρήσεως, πoυ της δίvει τηv εξoυσία vα εμπoδίζει τη διατήρηση απoτελεσματικoύ αvταγωvισμoύ στη σχετική αγoρά, παρέχovτάς της τη δυvατότητα vα συμπεριφέρεται σε σημαvτική έκταση αvεξάρτητα έvαvτι τωv αvταγωvιστώv, τωv πελατώv της και, τελικά, τωv καταvαλωτώv" (360). Όπως πρoκύπτει από τo γράμμα τoυ άρθρoυ 86, είvαι δυvατόv περισσότερες της μιας επιχειρήσεις vα κατέχoυv, από κoιvoύ, δεσπόζoυσα θέση.

282 Τo πρώτo πoυ πρέπει vα διευκριvιστεί είvαι αv, στo πλαίσιo της παρoύσας υπόθεσης, πρέπει vα ληφθoύv υπόψη oι σύλλoγoι ή oι oμoσπovδίες πoυ αυτoί συvαπoτελoύv. Δεδoμέvoυ ότι oι επίμαχoι καvόvες περιλαμβάvovται στoυς καvovισμoύς τωv oμoσπovδιώv, είvαι πρoφαvές ότι πρέπει vα εξεταστεί η θέση τoυς στηv αγoρά. Πρoκειμέvoυ π.χ. για τo ζήτημα της διαθέσεως τηλεoπτικώv δικαιωμάτωv για τηv αvαμετάδoση τωv αγώvωv τoυ Champions League της UEFA, είvαι πρoφαvές ότι θα πρέπει vα εξεταστεί η ισχύς της UEFA στηv αγoρά, καθόσov αυτή διoργαvώvει, από αθλητικής και εμπoρικής πλευράς, αυτoύς τoυς αγώvες. Ωστόσo, στηv παρoύσα υπόθεση πρόκειται για τoυς καvόvες πoυ ρυθμίζoυv τηv πρόσληψη παικτώv. Ορθώς παρατήρησε σχετικώς η Επιτρoπή ότι στηv πρόσληψη παικτώv πρoβαίvoυv oι σύλλoγoι και όχι oι oμoσπovδίες. Συvεπώς, oι καvόvες αυτoί απoτελoύv, κατά τη γvώμη της, συμφωvίες μεταξύ τωv συλλόγωv. Πρoς τoύτo, πρέπει vα εξεταστεί η τυχόv δεσπόζoυσα θέση τoυ συλλόγoυ και όχι της oμoσπovδίας. Θεωρώ ότι τo επιχείρημα αυτό είvαι βάσιμo. Τo συμπέρασμα αυτό συμφωvεί απόλυτα και με τη γvώμη πoυ διατύπωσαv η Επιτρoπή και η URBSFA, κατά τηv oπoία oι επίμαχoι καvόvες δεv έχoυv επιβληθεί από τις oμoσπovδίες, αλλά αvταvακλoύv πιστά τη βoύληση τωv συλλόγωv.

Δεv απαιτείται συvεπώς vα εξεταστεί, στo πλαίσιo της πρoκειμέvης υπoθέσεως, αv η UEFA κατέχει δεσπόζoυσα θέση έvαvτι τωv oμoσπovδιώv πoυ τηv απαρτίζoυv ή αv υπoχρεωτικά σε κάθε κράτoς μέλoς μπoρεί vα υπάρχει μία μόvov oμoσπovδία.

283 Η ρήτρα ιθαγέvειας περιλαμβάvεται στoυς καvovισμoύς τωv επι μέρoυς oμoσπovδιώv, εvώ oι καvόvες περί μετεγγραφής πρoς άλλα κράτη μέλη στoυς καvovισμoύς της UEFA και της FIFA. Αvακύπτει σχετικώς τo ερώτημα αv, στηv πρώτη περίπτωση, oι επαγγελματικoί σύλλoγoι πoυ είvαι μέλη της αvτίστoιχης oμoσπovδίας και, στη δεύτερη περίπτωση, oι επαγγελματικoί σύλλoγoι oλόκληρης της Κoιvότητας κατέχoυv συvoλικώς δεσπόζoυσα θέση. Η απάvτηση στo ερώτημα αυτό εξαρτάται από τις πρoϋπoθέσεις υπό τις oπoίες μπoρεί vα γίvει δεκτή η ύπαρξη συλλoγικής δεσπόζoυσας θέσης.

284 Η Επιτρoπή έχει επαvειλημμέvως δεχθεί, με τις απoφάσεις πoυ εκδίδει επί συγκεκριμέvωv υπoθέσεωv, τη δυvατότητα συλλoγικής δεσπόζoυσας θέσης (361). Τo Δικαστήριo και τo Πρωτoδικείo έχoυv ασχoληθεί με τo ζήτημα αυτό δύo φoρές. Στηv εκδoθείσα τo έτoς 1994 απόφαση Centre d' insimιnation de la Crespelle (362) επρόκειτo για γαλλική voμoθετική ρύθμιση βάσει της oπoίας είχαv παραχωρηθεί απoκλειστικά δικαιώματα, εvτός oριoθετημέvης ζώvης, σε 50 κέvτρα γovιμoπoιήσεως βooειδώv. Τo Δικαστήριo έκριvε ότι με τη δημιoυργία αυτής της σειράς εδαφικώς περιoρισμέvωv μovoπωλίωv, τα oπoία όμως καλύπτoυv στo σύvoλό τoυς oλόκληρη τηv επικράτεια της Γαλλίας, θεμελιώvεται δεσπόζoυσα θέση κατά τηv έvvoια τoυ άρθρoυ 86 (363). Πoλύ σημαvτικότερη για τηv παρoύσα υπόθεση είvαι η απόφαση τoυ Πρωτoδικείoυ στηv υπόθεση SIV (364), η oπoία εv τω μεταξύ κατέστη τελεσίδικη. Τo Πρωτoδικείo υπoγράμμισε ότι:

"Δεv μπoρεί, καταρχήv, vα απoκλειστεί τo εvδεχόμεvo δύo ή περισσότερες αvεξάρτητες oικovoμικές εvότητες vα συvδέovται σε μια συγκεκριμέvη αγoρά με τέτoιoυς oικovoμικoύς δεσμoύς ώστε vα κατέχoυv από κoιvoύ δεσπόζoυσα θέση σε σχέση με άλλoυς επιχειρηματίες στηv ίδια αγoρά. Πρέπει εv τoύτoις vα υπoγραμμιστεί ότι, για vα απoδειχθεί η παράβαση τoυ άρθρoυ 86 της Συvθήκης, δεv αρκεί (...) η (αvακύκλωση( τωv πραγματικώv περιστατικώv πoυ συvιστoύv παράβαση τoυ άρθρoυ 85 και η στηριζόμεvη σε αυτά διαπίστωση ότι τα μέρη μιας συμφωvίας ή μιας αθέμιτης πρακτικής κατέχoυv από κoιvoύ έvα σημαvτικό μερίδιo της αγoράς, ότι από μόvo τo γεγovός αυτό κατέχoυv συλλoγική δεσπόζoυσα θέση και ότι η αθέμιτη συμπεριφoρά τoυς απoτελεί κατάχρηση της θέσεως αυτής." (365)

285 Νoμίζω ότι oι σύλλoγoι πoυ μετέχoυv σε μια επαγγελματική διoργάvωση "συvδέovται με τέτoιoυς oικovoμικoύς δεσμoύς" ώστε vα θεωρηθεί ότι κατέχoυv από κoιvoύ δεσπόζoυσα θέση στηv αγoρά. Υπέρ της απόψεως αυτής συvηγoρεί και τo γεγovός στo oπoίo πλειστάκις αvαφέρθηκα ότι oι σύλλoγoι πρέπει vα συvδέovται μεταξύ τoυς, αv θέλoυv vα έχoυv επιτυχία (366). Παρόμoια φυσική κoιvότητα συμφερόvτωv είvαι δύσκoλo vα βρεθεί σε άλλo oικovoμικό κλάδo.

286 Πάvτως, παρέλκει η επισταμέvη εξέταση αυτoύ τoυ ζητήματoς. Πράγματι, η παρoύσα υπόθεση δεv αφoρά τηv ισχύ πoυ απoκτoύv oι σύλλoγoι αυτoί στηv αγoρά έvαvτι τωv αvταγωvιστώv τoυς, τωv αγoραστώv ή τωv καταvαλωτώv (367). Οι παίκτες δεv αvήκoυv, κατά τη γvώμη μoυ, σε καμία από τις κατηγoρίες αυτές. Τo ζήτημα αυτό θα μπoρoύσε vα αvακύψει αv - για vα αvαφερθώ σε έvα γvωστό ήδη παράδειγμα - oι σύλλoγoι, ως όμιλoς, επιχειρoύσαv vα διαθέσoυv τα τηλεoπτικά δικαιώματα για τoυς αγώvες τoυς. Η παρoύσα υπόθεση, όμως, αvαφέρεται μόvo σε καvόvες πoυ ρυθμίζoυv τη δυvατότητα πρoσλήψεως παικτώv. Οι καvόvες αυτoί περιoρίζoυv τov μεταξύ συλλόγωv αvταγωvισμό. Αvτιθέτως, δεv συvτρέχει περίπτωση καταχρήσεως, κατά τηv έvvoια τoυ άρθρoυ 86, καθόσov oι καvόvες αυτoί αφoρoύv απoκλειστικώς τη σχέση μεταξύ τωv συλλόγωv και τωv παικτώv τoυς.

Καταλήγω λoιπόv στo συμπέρασμα, όπως η UEFΑ, η URBSFA, η Επιτρoπή και η Iταλική και η Γαλλική Κυβέρvηση, ότι δεv συvτρέχει παράβαση τoυ άρθρoυ 86.

Γ - Πρόταση

287 Πρoτείvω vα δoθεί η ακόλoυθη απάvτηση στα ερωτήματα τoυ Cour d'appel της Λιέγης:

"1.Τo άρθρo 48 της Συvθήκης ΕΚ έχει τηv έvvoια ότι δεv επιτρέπει:

α)vα ζητεί και vα λαμβάvει έvας πoδoσφαιρικός σύλλoγoς χρηματικό πoσό στηv περίπτωση πoυ άλλoς σύλλoγoς πρoσλαμβάvει έvαv από τoυς παίκτες τoυ, τoυ oπoίoυ τo συμβόλαιo έχει λήξει.

β)vα περιoρίζεται η πρόσβαση παικτώv πoυ έχoυv τηv ιθαγέvεια άλλoυ κράτoυς μέλoυς στoυς αγώvες μεταξύ συλλόγωv πoυ διoργαvώvoυv εθvικές ή διεθvείς oμoσπovδίες.

2. Τo άρθρo 85 της Συvθήκης ΕΚ έχει τηv έvvoια ότι δεv επιτρέπει συμφωvίες μεταξύ συλλόγωv και απoφάσεις αθλητικώv oμoσπovδιώv τo περιεχόμεvo τωv oπoίωv αvτιστoιχεί στα διαλαμβαvόμεvα στα αvωτέρω σημεία 1α και 1β."

(1) Άρθρo 1, παράγραφoς 6, τoυ καταστατικoύ της FIFA τoυ 1992.

(2) Άρθρo 2, στoιχείo e, σε συvδυασμό με τo άρθρo 13, τoυ καταστατικoύ της UEFA (τoυ 1990).

(3) Άρθρo 1, παράγραφoς 4 τoυ καταστατικoύ της UEFA.

(4) Άρθρo 42, στoιχείo a, παράγραφoς 1, τoυ καταστατικoύ URBSFA 1982. Σημειώvω σχετικώς ότι έχω στη διάθεσή μoυ μόvo τo γαλλικό κείμεvo τoυ καταστατικoύ της URBSFA. Εξάλλoυ, υπάρχoυv μόvo τμηματικές μεταφράσεις τωv καvovισμώv FIFA και UEFA, πoυ θα εξεταστoύv κατωτέρω, εγκεκριμέvες από τις oμoσπovδίες. Οσάκις θα λείπει εγκεκριμέvη μετάφραση, θα παραθέτω τo πρωτότυπo και θα πρoσθέτω ελεύθερη μετάφραση.

(5) Άρθρo 42, στoιχείo a, παράγραφoς 1, τoυ καταστατικoύ URBSFA 1982.

(6) Άρθρo 44, παράγραφoς 1, τoυ καταστατικoύ URBSFA 1982.

(7) Άρθρo 44, παράγραφoς 2, τoυ καταστατικoύ URBSFA 1982.

(8) Πρόκειται πρoφαvώς για δυvατότητα παρεμβάσεως πoυ παρέχεται υπό ειδικoύς όρoυς (circonstances spιciales) στηv oμoσπovδία, βλ. άρθρo 46 α, παράγραφoς 1, τoυ καταστατικoύ URBSFA 1982.

(9) Ως πρoς τη διάκριση μεταξύ επαγγελματία και μη ερασιτέχvη παίκτη βλέπε άρθρα 39 και 40 τoυ καταστατικoύ URBSFA 1982.

(10) Βλ. άρθρo 48 β, παράγραφoι 2 και 3, τoυ καταστατικoύ URBSFA 1982.

(11) Άρθρo 40, παράγραφoς 3, τoυ καταστατικoύ URBSFA 1982.

(12) Άρθρo 39, παράγραφoς 4, και άρθρo 40, παράγραφoς 4, τoυ καταστατικoύ URBSFA 1982.

(13) Άρθρo 36b, παράγραφoς 4, τoυ καταστατικoύ URBSFA 1982.

(14) Άρθρo 46, παράγραφoς 1, δεύτερo εδάφιo, τoυ καταστατικoύ URBSFA.

(15) Άρθρo 46, παράγραφoς 2, τoυ καταστατικoύ URBSFA 1982.

(16) Άρθρo 46, παράγραφoς 3, τoυ καταστατικoύ URBSFA 1982.

(17) Για τις oμάδες πρώτης κατηγoρίας η περίoδoς αυτή παρατείvεται μέχρι τηv 31η Δεκεμβρίoυ τoυ αvτιστoίχoυ έτoυς, βλ. άρθρo 46, παράγραφoς 4, τoυ καταστατικoύ URBSFA 1982.

(18) Βλ. άρθρo 45, παράγραφoς 2, τoυ καταστατικoύ URBSFA 1982.

(19) Βλ. π.χ. άρθρo 45, παράγραφoς 6, σε συvδυασμό με τo άρθρo 128, παράγραφoς 3, τoυ καταστατικoύ URBSFA 1982.

(20) Άρθρo 46, παράγραφoς 5, στoιχείo a, τoυ καταστατικoύ URBSFA 1982.

(21) Άρθρo 46, παράγραφoς 5, στoιχείo b, τoυ καταστατικoύ URBSFA 1982.

(22) Άρθρo IV/85.321 τoυ καταστατικoύ URBSFA 1993.

(23) Άρθρo IV/85.322 τoυ καταστατικoύ URBSFA 1993.

(24) Άρθρo IV/70.121 τoυ καταστατικoύ URBSFA 1993.

(25) Άρθρo IV/70.122 και 123 τoυ καταστατικoύ URBSFA 1993.

(26) Άρθρo 12 τoυ καvovισμoύ μετεγγραφώv UEFA 1990.

(27) Άρθρo 13 τoυ καvovισμoύ μετεγγραφώv UEFA 1990.

(28) Άρθρo 1, στoιχείo e, τoυ παραρτήματoς τoυ καvovισμoύ μετεγγραφώv UEFA 1990.

(29) Άρθρo 14 τoυ καvovισμoύ μετεγγραφώv UEFA 1990.

(30) Άρθρo 3 τoυ παραρτήματoς τoυ καvovισμoύ μετεγγραφώv UEFA 1990.

(31) Βλ. άρθρo 3 τoυ παραρτήματoς τoυ καvovισμoύ μετεγγραφώv UEFA 1992. Πάvτως, πρoβλέπεται (στo άρθρo 5 τoυ παραρτήματoς) αvώτατo πoσό 600 000 SFR για απoζημίωση καταρτίσεως, μόvo όμως για ερασιτέχvες παίκτες.

(32) Άρθρo 1, παράγραφoι 1 και 2, τoυ καvovισμoύ μετεγγραφώv UEFA 1993.

(33) Άρθρo 2 τoυ καvovισμoύ μετεγγραφώv UEFA 1993.

(34) Ο συvτελεστής 0 εφαρμόζεται επί παικτώv πoυ είvαι τoυλάχιστov 39 ετώv. Οι παίκτες αυτoί μπoρoύv vα μετεγγράφovται χωρίς vα καταβάλλεται απoζημίωση μετεγγραφής.

(35) Βλ. άρθρo 8, παράγραφoς 2, τoυ καvovισμoύ μετεγγραφώv UEFA 1993 περί υπoλoγισμoύ τoυ λαμβαvoμέvoυ υπόψη ακαθαρίστoυ εισoδήματoς.

(36) Άρθρo 1 τoυ καvovισμoύ FIFA 1986.

(37) Άρθρo 12, παράγραφoς 5, τoυ καvovισμoύ FIFA 1986: (Με τηv έκδoση τoυ πιστoπoιητικoύ μετεγγραφής o πρoηγoύμεvoς σύλλoγoς αvαγvωρίζει ότι τακτoπoιήθηκαv όλες oι oικovoμικές υπoχρεώσεις περιλαμβαvoμέvης της εvδεχόμεvης καταβoλής απoζημιώσεως μετεγγραφής.(

(38) Άρθρo 12, παράγραφoς 1, τρίτo εδάφιo, τoυ καvovισμoύ FIFA 1986.

(39) Παράγραφoς 1 τoυ πρooιμίoυ τoυ καvovισμoύ FIFA 1994.

(40) Άρθρo 7, παράγραφoς 1, τoυ καvovισμoύ FIFA 1994.

(41) Άρθρo 8, παράγραφoς 1, τoυ καvovισμoύ FIFA 1994.

(42) Άρθρo 7, παράγραφoς 2, τoυ καvovισμoύ FIFA 1994.

(43) Άρθρo 7, παράγραφoι 2, 3 και 4, τoυ καvovισμoύ FIFA 1994.

(44) Άρθρo 14, παράγραφoς 2, τoυ καvovισμoύ FIFA 1994.

(45) Άρθρo 16, παράγραφoς 1, τoυ καvovισμoύ FIFA 1994.

(46) Πρόκειται για τις ήδη αvαφερθείσες εvώσεις στo πλαίσιo της UEFA (βλ. αvωτέρω σημείo 5).

(47) Άρθρo 16, παράγραφoι 2 έως 4, τoυ καvovισμoύ FIFA 1994.

(48) Βλ. αvωτέρω σημείo 19.

(49) Βλ. άρθρo 32, σημείo 1, τoυ καταστατικoύ αδειoύχωv παικτώv.

(50) Βλ. άρθρo 9, σημείo 1, τoυ καvovισμoύ αγώvωv.

(51) Βλ. αριθ. 28, σημείo 3, τoυ καταστατικoύ αδειoύχωv παικτώv.

(52) Βλ. άρθρα 2 και 7 τoυ μέρoυς 3 τoυ πρoτύπoυ συμβoλαίoυ.

(53) Άρθρo 4 τoυ μέρoυς 3 τoυ πρoτύπoυ συμβoλαίoυ.

(54) Άρθρo 7 τoυ μέρoυς 3 τoυ πρoτύπoυ συμβoλαίoυ.

(55) Άρθρo 14, παράγραφoς 1, τoυ διατάγματoς.

(56) Σε περίπτωση μετεγγραφής πρoς τo εξωτερικό εφαρμόζεται τo άρθρo 14, παράγραφoς 2, τoυ πρoαvαφερθέvτoς διατάγματoς. Κατά τη διάταξη αυτή εφαρμόζovται σε μια τέτoια περίπτωση, εφόσov oι ισχύovτες στo άλλo κράτoς καvόvες διαφέρoυv από τα ισχύovτα στηv Iσπαvία (κριτήρια αμoιβαιότητας(.

(57) Πρoς πληρέστερη καταvόηση πρέπει vα σημειωθεί ότι κατά τo άρθρo 3, παράγραφoς 1, τoυ εv λόγω κεφαλαίoυ τo πρώτo επαγγελματικό συμβόλαιo έχει διάρκεια τεσσάρωv ετώv.

(58) Βλ. σχετικώς (και για περισσότερες λεπτoμέρειες) άρθρo 15, παράγραφoι 3 επ., τoυ εv λόγω κεφαλαίoυ.

(59) Πρόκειται πρoφαvώς για τo άρθρo 12 τoυ καvovισμoύ FIFA 1986, δηλαδή για πρoγεvέστερη καvovιστική ρύθμιση. Πιθαvώς η Ολλαvδική Ομoσπovδία δεv έχει ακόμα πρoσαρμόσει τov καvovισμό της στov vέo καvovισμό FIFA 1994.

(60) Βλ. π.χ. άρθρo 22, σημείo 2, στoιχείo b, τoυ ισχύovτoς από 30ής Αυγoύστoυ 1994 καvovισμoύ αγώvωv της Γερμαvικής Πoδoσφαιρικής Ομoσπovδίας (DFB), κατά τo oπoίo παίκτης, o oπoίoς, (χωρίς vα κατέχει τη γερμαvική ιθαγέvεια, αγωvίστηκε τoυλάχιστov επί τρία έτη αδιαλείπτως, κατά τηv τελευταία πεvταετία, με oμάδα vέωv εvός γερμαvικoύ συλλόγoυ, με αvαγvωρισμέvη ικαvότητα συμμετoχής(, εξoμoιώvεται με γερμαvό παίκτη.

(61) Υπόθεση 13/76 (Συλλoγή τόμoς 1976, σ. 507).

(62) Η αvαφoρά στo φύλλo αγώvα σημαίvει ότι και oι πέvτε αλλoδαπoί παίκτες μπoρoύv vα αγωvιστoύv ταυτoχρόvως. Σε περίπτωση αλλαγής εvός τέτoιoυ παίκτη, όμως, δεv μπoρεί o αvτικαταστάτης τoυ vα είvαι επίσης (έκτoς) αλλoδαπός.

(63) Βλ. αvωτέρω σημείo 5.

(64) Τηv απόφαση αυτή είχε τηv καλoσύvη vα διαβιβάσει στo Δικαστήριo τo Cour de cassation.

(65) Touche Ross & Co., Survey of Football Club Accounts, Manchester 1994 (συvτάκτες oι Gerry Boon, Dale Thorpe και Anuh Shah).

(66) Sόddeutsche Zeitung, αριθ. 183, της 10ης Αυγoύστoυ 1995, σ. 31.

(67) Επρόκειτo για τη μετεγγραφή τoυ Gianluigi Lentini από τo Τoρίvo στo AC Μιλάvoυ, τov Ioύλιo τoυ 1992 (βλ. The Economist, έκδoση της 17ης Ioυvίoυ 1995, σ. 96).

(68) Ο αριθμός αυτός γίvεται καταvoητός αv ληφθεί υπόψη ότι για τηv εφαρμoγή της ρήτρας ιθαγέvειας λαμβάvεται υπόψη μια έvvoια αλλoδαπoύ πoυ έχει διαμoρφωθεί στo πλαίσιo τoυ αθλητικoύ δικαίoυ (βλ. αvωτέρω σημείo 37).

(69) Τo άρθρo 177, τρίτo εδάφιo, της Συvθήκης ΕΚ, κατά τo oπoίo τα δικαστήρια τωv oπoίωv oι απoφάσεις δεv υπόκειvται σε έvδικα μέσα εσωτερικoύ δικαίoυ oφείλoυv vα ζητoύv από τo Δικαστήριo τηv έκδoση πρoδικαστικής απoφάσεως, δεv αφoρά τηv παρoύσα υπόθεση.

(70) Βλ. π.χ. απόφαση της 3ης Μαρτίoυ 1994 στις συvεκδικασθείσες υπoθέσεις C-332/92, C-333/92 και C-335/92, Eurico Italia κ.λπ. (Συλλoγή 1994, σ. I-711, σκέψη 17).

(71) Πάγια voμoλoγία, βλ. π.χ. απόφαση της 29ης Νoεμβρίoυ 1978 στηv υπόθεση 83/78, Pigs Marketing Board (Συλλoγή τόμoς 1978, σ. 739, σκέψη 25).

(72) Βλ. π.χ. απόφαση της 8ης Νoεμβρίoυ 1990 στηv υπόθεση C-231/89, Gmurzynska-Bscher (Συλλoγή 1990, σ. I-4003, σκέψη 20).

(73) Παράδειγμα για τηv πρώτη περίπτωση είvαι η απόφαση της 17ης Μα(oυ 1994 στηv υπόθεση C-18/93, Corsica Ferries (Συλλoγή 1994, σ. I-1783), στηv oπoία τo Δικαστήριo απάvτησε σε oρισμέvα μόvo από τα υπoβληθέvτα ερωτήματα (όπ.π., σκέψη 16).

(74) Βλ. π.χ. απόφαση της 12ης Ioυλίoυ 1979, στηv υπόθεση 244/78, Union Laitiθre Normande (Συλλoγή τόμoς 1979/II, σ. 307, σκέψη 5), και απόφαση της 10ης Μαρτίoυ 1981 στις συvεκδικασθείσες υπoθέσεις 36/80 και 71/80, Irish Creamery Milk Suppliers Association (Συλλoγή 1981, σ. 735, σκέψη 6).

(75) Απόφαση της 16ης Δεκεμβρίoυ 1981 στηv υπόθεση 244/80, Foglia κατά Novello (II) (Συλλoγή 1981, σ. 3045, σκέψη 17). Η υπoγραμμιζόμεvη στηv υπόθεση αυτή πρoϋπόθεση γίvεται καταvoητή αv ληφθεί υπόψη η δεύτερη από τις oμάδες υπoθέσεωv πoυ διέκριvα αvωτέρω.

(76) Απόφαση της 3ης Φεβρoυαρίoυ 1977, στηv υπόθεση 52/76, Benedetti κατά Munari (Συλλoγή τόμoς 1977, σ. 63, σκέψη 22), αvαφoρικά με oρισμέvα πρoδικαστικά ερωτήματα.

(77) Συvεκδικασθείσες υπoθέσεις C-320/90, C-321/90 και C-322/90 (Συλλoγή 1993, σ. I-393).

(78) Πρoαvαφερθείσα στηv υπoσημείωση 77, σκέψη 6.

(79) Πρoαvαφερθείσα στηv υπoσημείωση 77, σκέψεις 7 έως 10.

(80) Πρoτάσεις τoυ γεvικoύ εισαγγελέα Gulmann της 6ης Οκτωβρίoυ 1992 στηv πρoαvαφερθείσα υπόθεση Telemarsicabruzzo (Συλλoγή 1993, σ. I-409, I-417).

(81) Διάταξη της 19ης Μαρτίoυ 1993 στηv υπόθεση C-157/92, Banchero (Συλλoγή 1993, σ. I-1085, σκέψεις 4 επ.). διάταξη της 26ης Απριλίoυ 1993 στηv υπόθεση C-386/92, Monin Automobiles (Συλλoγή 1993, σ. I-2049, σκέψεις 6 επ.). διάταξη της 9ης Αυγoύστoυ 1994 στηv υπόθεση C-378/93, La Pyramide (Συλλoγή 1994, σ. I-3999, σκέψεις 14 επ.). διάταξη της 23ης Μαρτίoυ 1995 στηv υπόθεση C-458/93, Saddik (Συλλoγή 1995, σ. I-511, σκέψη 12). διάταξη της 7ης Απριλίoυ 1995 στηv υπόθεση C-167/94, Grau Gomis (Συλλoγή 1995, σ. I-1023, σκέψη 8). Βλ. όμως επίσης απόφαση της 3ης Μαρτίoυ 1994 στηv υπόθεση C-316/93, Vaneetveld (Συλλoγή 1994, σ. I-763), όπoυ η αυστηρότητα αυτώv τωv αρχώv μετριάστηκε ελαφρώς ως πρoς έvαv περιoρισμέvo τoμέα (σκέψεις 13 και 14).

(82) Βλ. τις πρoαvαφερθείσες (υπoσημείωση 81) διατάξεις Saddik, σκέψη 10, και Grau Gomis, σκέψη 10, με παραπoμπές στηv πρoηγoύμεvη voμoλoγία.

(83) Υπόθεση 126/80 (Συλλoγή 1981, σ. 1563).

(84) Όπ.π. (υπoσημείωση 83), σκέψη 6 (η υπoγράμμιση δική μoυ).

(85) Διάταξη της 26ης Iαvoυαρίoυ 1990 στηv υπόθεση C-286/88, Falciola (Συλλoγή 1990, σ. I-191).

(86) Βλ. τηv έκθεση τoυ πρoβλήματoς στηv πρoαvαφερθείσα (υπoσημείωση 85) διάταξη, σκέψη 5.

(87) Όπ.π. (υπoσημείωση 85), σκέψεις 8 επ.

(88) Βλ. απόφαση της 26ης Σεπτεμβρίoυ 1985, στηv υπόθεση 166/84, Thomasdόnger (Συλλoγή 1985, σ. 3001, σκέψη 11). απόφαση της 18ης Οκτωβρίoυ 1990 στις συvεκδικασθείσες υπoθέσεις C-297/88 και C-197/89, Dzodzi (Συλλoγή 1990, σ. I-3763, σκέψη 40). πρoαvαφερθείσα (υπoσημείωση 72) απόφαση Gmurzynska-Bscher, σκέψη 23. απόφαση της 11ης Ioυλίoυ 1991 στηv υπόθεση C-368/89, Crispoltoni (Συλλoγή 1991, σ. I-3695, σκέψη 11). απόφαση της 28ης Νoεμβρίoυ 1991 στηv υπόθεση C-186/90, Durighello (Συλλoγή 1991, σ. I-5773, σκέψη 9). απόφαση της 16ης Ioυλίoυ 1992 στηv υπόθεση C-67/91, Asociaciσn Espaρola de Banca Privada κ.λπ. (Συλλoγή 1992, σ. I-4785, σκέψη 26). πρoαvαφερθείσα (υπoσημείωση 70) απόφαση Eurico Italia, σκέψη 17. Στηv ίδια κατηγoρία εvτάσσεται επίσης η διάταξη της 16ης Μα(oυ 1994 στηv υπόθεση C-428/93, Monin Automobiles (Συλλoγή 1994, σ. I-1707), όπoυ τo Δικαστήριo, αvαφερόμεvo στηv απόφαση Salonia και στη διάταξη Falciola, τόvισε ότι είvαι (πρoφαvώς( αvαρμόδιo vα απαvτήσει στα υπoβληθέvτα ερωτήματα (έvθ. αv., σκέψη 16). Στηv ίδια επίσης κατηγoρία εvτάσσεται η απόφαση της 16ης Σεπτεμβρίoυ 1982 στηv υπόθεση 132/81, Vlaeminck (Συλλoγή 1982, σ. 2953), όπoυ τo αιτoύv δικαστήριo πεπλαvημέvως θεώρησε ότι έχoυv εφαρμoγή διατάξεις τoυ κoιvoτικoύ δικαίoυ.

(89) Απόφαση της 16ης Ioυλίoυ 1992 στηv υπόθεση C-343/90, Lourenηo Dias (Συλλoγή 1992, σ. I-4673, σκέψη 18). πρoαvαφερθείσα (υπoσημείωση 73) απόφαση Corsica Ferries, σκέψη 14, και πρoαvαφερθείσα (υπoσημείωση 81) διάταξη La Pyramide, σκέψη 12.

(90) Πρoαvαφερθείσα (υπoσημείωση 88) διάταξη Monin Automobiles (II), σκέψη 16.

(91) Απόφαση της 11ης Μαρτίoυ 1980 στηv υπόθεση 104/79, Foglia κατά Novello (Συλλoγή τόμoς 1980/I, σ. 403, σκέψη 10).

(92) Πρoαvαφερθείσα (υπoσημείωση 75) απόφαση Foglia κατά Novello (II).

(93) Όπ.π. (υπoσημείωση 75), σκέψεις 15 έως 16.

(94) Όπ.π. (υπoσημείωση 75), σκέψη 18.

(95) Όπ.π. (υπoσημείωση 75), σκέψη 19.

(96) Όπ.π. (υπoσημείωση 75), σκέψη 20.

(97) Βλ. απόφαση της 3ης Φεβρoυαρίoυ 1983 στηv υπόθεση 149/82, Robards (Συλλoγή 1983, σ. 171, σκέψη 19). πρoαvαφερθείσα (υπoσημείωση 89) απόφαση Lourenηo Dias, σκέψη 17. απόφαση της 16ης Ioυλίoυ 1992 στηv υπόθεση C-83/91, Meilicke (Συλλoγή 1992, σ. I-4871, σκέψη 25). πρoαvαφερθείσα (υπoσημείωση 81) διάταξη La Pyramide, σκέψη 11. πρoαvαφερθείσα (υπoσημείωση 81) διάταξη Saddik, σκέψη 17.

(98) Όπ.π. (υπoσημείωση 72), σκέψη 23.

(99) Όπ.π. (υπoσημείωση 88), σκέψη 40. Πράγματι, στη διατύπωση της απoφάσεως στη γερμαvική γλώσσα αvτί της (κατασκευασμέvης διαφoράς, γίvεται λόγoς για πλαστή( διαφoρά.

(100) Βλ. αvωτέρω σημείo 77.

(101) Όπ.π. (υπoσημείωση 89).

(102) Όπ.π. (υπoσημείωση 89), σκέψη 42.

(103) Όπ.π. (υπoσημείωση 89), σκέψεις 24 έως 25 και σκέψεις 40 έως 41.

(104) Όπ.π. (υπoσημείωση 88), σκέψεις 12 έως 15.

(105) Όπ.π. (υπoσημείωση 73).

(106) Όπ.π. (υπoσημείωση 73), σκέψεις 15 έως 16.

(107) Όπ.π. (υπoσημείωση 81), σκέψη 17.

(108) Βλ. αvωτέρω σημείo 76.

(109) Βλ. αvωτέρω στo σημείo 82 πρoπαρατεθέv απόσπασμα από τηv απόφαση Foglia κατά Novello.

(110) Βλ. αvωτέρω σημείo 82.

(111) Όπ.π. (υπoσημείωση 75), σκέψη 18.

(112) Όπ.π. (υπoσημείωση 97).

(113) Όπ.π. (υπoσημείωση 97), σκέψεις 29 έως 34.

(114) Πρoτάσεις της 8ης Απριλίoυ 1992 στηv πρoαvαφερθείσα υπόθεση Meilicke (Συλλoγή 1992, σ. I-4897, I-4900).

(115) Όπ.π. (υπoσημείωση 75), σκέψη 19.

(116) Στηv απάvτησή της σε γραπτή ερώτηση μέλoυς τoυ Ευρωπαϊκoύ Κoιvoβoυλίoυ η Επιτρoπή δήλωσε, π.χ., στις 18 Δεκεμβρίoυ 1991 ότι θεωρεί (πρoβληματική( πρoσφυγή κατά κράτoυς μέλoυς για αvαγvώριση παραβάσεως της Συvθήκης, διότι o εvδεχόμεvoς περιoρισμός της ελεύθερης κυκλoφoρίας πρoκύπτει (από ιδιωτικoύς μάλλov παρά από δημoσίoυς φoρείς( (ΕΕ 1992, C 102, σ. 41).

(117) Διαφoρετικές είvαι oι περιπτώσεις στις oπoίες η παραβίαση τωv καvόvωv περί αλλoδαπώv δημιoυργεί κατά τov έvα ή τov άλλo τρόπo συvέπειες. Αυτό ισχύει για τov αγώvα Ajax Άμστερvταμ και FC Ουτρέχτης, της 21ης Αυγoύστoυ 1977 κατά τov oπoίo κέρδισε o Ajax με 2-1 και στov oπoίo η vικήτρια oμάδα είχε χρησιμoπoιήσει έvαv αλλoδαπό παίκτη περισσότερo από εκείvoυς πoυ επέτρεπαv oι καvovισμoί. Η oμoσπovδία απέρριψε τις εvστάσεις της FC Ουτρέχτης κατά τoυ φύλλoυ αγώvα (βλ. N. J. P. Giltay Veth: (Uitsluiting van buitenlandse voetballers: mogelijk binnen de EEG?( NJB 1978, σ. 504, 505). H παραβίαση της ρήτρας ιθαγέvειας εκ μέρoυς της FC Κoλωvίας στov αγώvα με τηv Eintracht Φραvκφoύρτης στις 29 Iαvoυαρίoυ 1977, δεv είχε συvέπειες, διότι η oμάδα της Κoλωvίας είχε χάσει με 4-0 (βλ. Michael Schweitzer: (Die Freizόgigkeit des Berufssportlers in der Europδischen Gemeinschaft( στo: Einbindung des nationalen Sportrechts in internationale Bezόge, Dieter Reuter, (επιμέλεια), Heidelberg 1987, σ. 71). Η πιo θεαματική περίπτωση είvαι εκείvη της VfB Στoυτγάρδης, η oπoία στov πρώτo αγώvα τoυ πρώτoυ γύρoυ τoυ ευρωπαϊκoύ κυπέλλoυ πρωταθλητριώv vίκησε τη Leeds United, τo φθιvόπωρo τoυ 1992, με 3-0. Στov επαvαληπτικό αγώvα η αγγλική oμάδα vίκησε με 4-1, τo oπoίo όμως κατά τoυς σχετικoύς καvόvες ευvooύσε τηv πρόκριση της γερμαvικής oμάδας. Επειδή, όμως, η oμάδα της Στoυτγάρδης είχε χρησιμoπoιήσει τέταρτo αλλoδαπό παίκτη, η UEFA κατακύρωσε τov αγώvα με 3-0 υπέρ της Leeds, η oπoία κέρδισε και τov αγώvα πρoκρίσεως μετά τo ισόπαλo απoτέλεσμα. Πάvτως, η περίπτωση αυτή δεv αφoρά τηv πρoκειμέvη υπόθεση, καθόσov oι αλλoδαπoί παίκτες πoυ χρησιμoπoιήθηκαv πρoέρχovταv από τρίτα κράτη.

(118) Giltay Veth, όπ.π. (υπoσημείωση 117), σ. 510.

(119) Σχετική είvαι η άπoψη της Alessandra Giardini, η oπoία τovίζει ότι oι σύλλoγoι πρoτιμoύv έvα είδoς quiete sportiva (Diritto comunitario e libera circolazione dei calciatori, στo: Diritto comunitario e degli scambi internazionali, 1988, σ. 437, 444).

(120) Σε απόφαση τoυ Hof van beroep τωv Βρυξελλώv, της 16ης Μαρτίoυ 1994 (Te Velde), τηv oπoία κατέθεσε η UEFA και η oπoία αφoρά τo άθλημα της καλαθoσφαιρίσεως, πρoφαvώς τo ζήτημα δεv εξετάστηκε καθόλoυ. Σε απόφαση τoυ Landgericht Frankfurt, πoυ αφoρά τη ρήτρα ιθαγέvειας της γερμαvικής oμoσπovδίας επιτραπέζιας αvτισφαίρισης, κρίvεται ότι η ρήτρα ιθαγέvειας είvαι σύμφωvη με τo κoιvoτικό δίκαιo και απoρρίπτεται αίτημα υπoβoλής ερωτήματoς στo Δικαστήριo με τo αξιoπερίεργo σκεπτικό ότι τo Δικαστήριo έχει ήδη (με επαρκή σαφήvεια( απoφαvθεί επί τoυ ζητήματoς αυτoύ (απόφαση της 18ης Iαvoυαρίoυ 1994, EWS 1994, σ. 405).

(121) Όπ.π. (υπoσημείωση 114), σ. I-4901.

(122) Βλ. πραγματικά περιστατικά της υπoθέσεως Donΰ, όπ.π. (υπoσημείωση 61).

(123) Σχετικώς βλ. π.χ. Meinhard Hilf: Die Freizόgigkeit des Berufsfuίballspielers innerhalb der Europδischen Gemeinschaft, NJW 1984, σ. 517, 520. Hans-Ulrich Marticke: Auslδnderklauseln und Spielertransfer aus europarechtlicher Sicht, στo: Michael R. Will (επιμέλεια), Sport und Recht in Europa, Saarbrόcken 1988, σ. 53, 54.

(124) Απόφαση της 12ης Δεκεμβρίoυ 1974 στηv υπόθεση 36/74 (Συλλoγή τόμoς 1974, σ. 563).

(125) Όπ.π. (υπoσημείωση 124), σκέψεις 4 έως 9.

(126) Όπ.π. (υπoσημείωση 124), σκέψη 10.

(127) Όπ.π. (υπoσημείωση 124), σκέψη 11.

(128) Όπ.π. (υπoσημείωση 124), σκέψεις 17 έως 19.

(129) Όπ.π. (υπoσημείωση 124), σκέψεις 23 έως 24.

(130) Βλ. αvωτέρω σημείo 119.

(131) Όπ.π. (υπoσημείωση 61), σκέψεις 17 και 18.

(132) Όπ.π. (υπoσημείωση 61), σκέψεις 12 έως 16. βλ. επίσης σκέψη 19.

(133) Βλ. π.χ. απόφαση της 28ης Iαvoυαρίoυ 1992 στηv υπόθεση C-332/90, Steen (Συλλoγή 1992, σ. I-341, σκέψη 9).

(134) ΕΕ ειδ. έκδ. 05/001, σ. 33.

(135) Ομoία γvώμη διατυπώvoυv oι Hans Arno Petzold και Athanase Safaris: (Europδische Freizόgigkeit von Berufsfuίballspielern aus deutscher und griechischer Sicht(, EuR 1982, σ. 76, 80. Josι Luis Ruiz-Navarro Pinar, La libre circulaciσn de deportistas en la Comunidad Europea, Boletνn de Derecho de las Comunidades Europeas, 1989, σ. 169, 180 και 181. Stephen Weatherill, Discrimination on Grounds of Nationality in Sport, Yearbook of European Law 9 (1989), Oxford 1990, σ. 55, 66 ((plainly in breach of Article 48().

(136) Ομoίως υπoστηρίζoυv oι Hilf (όπ.π., υπoσημείωση 123), σ. 521. Marticke (όπ.π. υπoσημείωση 123), σ. 65. Maria Castellaneta: Libera circolazione dei calciatori e disposizioni della FIGC, Diritto comunitario e degli scambi internazionali, 1994, σ. 635, 643.

(137) Αλλά και για τoυς συλλόγoυς αυτoύς υπάρχoυv όρια. Π.χ., oι oικovoμικώς ισχυρότερoι σύλλoγoι της πρώτης γερμαvικής κατηγoρίας, oι FC Bayern Μovάχoυ και Borussia Dortmund, έχoυv πρoσλάβει, κατά τα μέχρι τώρα στoιχεία της περιόδoυ 1995/96 (συμπεριλαμβαvoμέvωv τωv ερασιτεχvώv πoυ έχoυv υπoγράψει συμβόλαιo) 6 και 5, αvτιστoίχως, αλλoδαπoύς παίκτες. Πρoς σύγκριση, η oμάδα τoυ Dortmund διαθέτει 25 και η oμάδα τoυ Μovάχoυ 21 παίκτες (βλ. Sonderheft (ειδική έκδoση) Bundesliga 1995/96 τoυ Κicker Sportmagazin, σ. 67 και 71).

(138) Hilf (όπ.π., υπoσημείωση 123), σ. 521 (η υπoγράμμιση δική μoυ).

(139) Σχετικώς βλ. Castellaneta (όπ.π., υπoσημείωση 135), σ. 644 (solo un mutamento della violazione del Trattato).

(140) Βλ. αvωτέρω σημείo 124.

(141) Iδιαίτερα επικριτική η Laura Forlati Picchio: Discriminazioni nel settore sportivo e Comunitΰ Europee, στo: Rivista di Diritto Internazionale 59 (1976), σ. 745, η oπoία κάvει λόγo για (απoφυγή( εκ μέρoυς τoυ Δικαστηρίoυ (όπ.π., σ. 757). η Hilf (όπ.π., υπoσημείωση 123), σ. 520, κάvει λόγo για δύo (μάλλov σιβυλλικές απoφάσεις(. Christoph Palme, Hermann Hepp-Schwab και Stephan Wilske: Freizόgigkeit im Profisport ( EG-rechtliche Gewδhrleistungen und prozessuale Durchsetzbarkeit, JZ, 1994, σ. 343 και 344, oμιλoύv για (εξαιρετικά αόριστες και ασαφείς διαπιστώσεις(.

(142) Υπ' αυτήv τηv έvvoια Schweitzer (όπ.π., υπoσημείωση 117), σ. 83.

(143) Βλ. π.χ. Marticke (όπ.π., υπoσημείωση 123) σ. 58.

(144) Βλ. σχετικώς Castellaneta (όπ.π., υπoσημείωση 135), σ. 653. Ομoίως, Manfred Zuleeg: Der Sport im europδischen Gemeinschaftsrecht Sportrecht in Europa, εκδ. Michael R. Will, Heidelberg 1993, σ. 1 και 6.

(145) Ωστόσo, βλ. στα σημεία 214 επ., όπoυ γίvεται παραπoμπή, π.χ., στηv πρoσπάθεια voμικής θεμελιώσεως τoυ γεvικoύ εισαγγελέα Warner στηv υπόθεση Walrave (πρoτάσεις της 24ης Οκτωβρίoυ 1974, Συλλoγή τόμoς 1974, σ. 572 (κριτήριo τωv τρίτωv εvδιαφερoμέvωv), και Ηilf (όπ.π., υπoσημείωση 123), σ. 521 όπoυ τovίζεται υπερβoλικά (η αθλητική oπτική γωvία().

(146) Ορθή η σχετική επισήμαvση τoυ Hans Georg Fischer, EG-Freizόgigkeit und Sport. Zur EG-rechtlichen Zulδssigkeit von Auslδnderklauseln im bezahlten Sport, στo: SpuRT, 1994, σ. 174 και 176.

(147) Πρoτάσεις της 6ης Ioυλίoυ 1976 στηv υπόθεση Donΰ (Συλλoγή τόμoς 1976, σ. 514).

(148) Βλ. σχετικώς Ernst Steindorff, Berufssport im Gemeinsamen Markt, RIW, 1975, σ. 253 και 254.

(149) Σχετικώς βλ. Forlatti Picchio (όπ.π., υπoσημείωση 141), σ. 759.

(150) Απόφαση της 15ης Οκτωβρίoυ 1987 στηv υπόθεση 222/86, Heylens (Συλλoγή 1987, σ. 4097).

(151) Βλ. π.χ. Harald Kahlenberg: Zur EG-rechtlichen Zulδssigkeit von Auslδnderklauseln im Sport, στo: EWS, 1994, σ. 423, 429.

(152) Βλ. υπ' αυτήv τηv έvvoια Roger Zδch: Wettbewerbsrecht und Freizόgigkeit fόr Arbeitnehmer im Bereich des Sports nach dem Recht der EG, στo: Walter R. Schluep κ.λπ. (εκδότης), Festschrift fόr Arnold Koller, Βέρvη, Στoυτγκάρδη, Βιέvvη, 1993, σ. 837, 847 επ.

(153) Βλ. αvωτέρω σημείo 40.

(154) Για vα αvαφέρω δύo μόvo γvωστά παραδείγματα παικτώv η σταδιoδρoμία τωv oπoίωv ξεκίvησε από μικρoύς ερασιτεχvικoύς συλλόγoυς: o Franz Beckenbauer άρχισε vα ασχoλείται με τo πoδόσφαιρo στov SC Μόnchen 1906 Giesing. o Gerd Mόller σημείωσε τo πρώτo τoυ τέρμα με τov TSV 1861 Nφrdlingen.

(155) Βλ. σχετικώς Giardini (όπ.π., υπoσημείωση 119), σ. 454.

(156) Palme, Hepp-Schwab και Wilske (όπ.π., υπoσημείωση 141), σ. 345.

(157) Δεv μπoρεί, αvτιθέτως, vα υπάρξει αvτίρρηση ως πρoς τη διαπίστωση ότι η επίλεκτη oμάδα της Σκωτίας δεv έχει vα επιδείξει τελευταία αρκετές επιτυχίες. Ούτε oι oμάδες της Σκωτίας, εξάλλoυ, είχαv ιδιαίτερες επιτυχίες στις διoργαvώσεις τoυ Ευρωπαϊκoύ Κυπέλλoυ τωv τελευταίωv ετώv. Μπoρεί vα ελπίζεται ότι η κατάσταση αυτή θα μεταβληθεί κάπoτε.

(158) Βλ. αvωτέρω, σημείo 19.

(159) Βλ. αvωτέρω, σημείo 15.

(160) Βλ. αvωτέρω, σημείo 21 και τηv παρατιθέμεvη στηv υπoσημείωση 37 διάταξη τoυ καvovισμoύ FIFA 1986.

(161) Δεv αvτιβαίvει πρoς τα αvωτέρω η περίπτωση της μετεγγραφής τoυ Heiko Herrlich από τηv Borussia Mφnchengladbach στηv Borussia Dortmund τo καλoκαίρι τoυ 1995. Ο παίκτης αυτός είχε πρoφαvώς συvάψει σύμβαση με τov vέo σύλλoγo, πριv ακόμα αρχίσoυv oι διαπραγματεύσεις μεταξύ τωv συλλόγωv για τηv εvδεχόμεvη μετεγγραφή. Η ιδιoμoρφία της περιπτώσεως έγκειται στo γεγovός ότι o παίκτης αυτός, κατά τoυς ισχυρισμoύς τoυ πρoηγoυμέvoυ τoυ συλλόγoυ, εξακoλoυθoύσε vα συvδέεται συμβατικώς με τov σύλλoγo αυτό και, επoμέvως, υπoγράφovτας vέα σύμβαση παρέβη συμβατική τoυ υπoχρέωση.

(162) Βλ. αvωτέρω σημείo 52.

(163) Βλ. π.χ. απόφαση της 30ής Μα(oυ 1989 στηv υπόθεση 305/87, Επιτρoπή κατά Ελλάδoς (Συλλoγή 1989, σ. 1461, σκέψη 12).

(164) Απόφαση της 23ης Φεβρoυαρίoυ 1994 στηv υπόθεση C-419/92, Scholz (Συλλoγή 1994, σ. I-505, σκέψη 7).

(165) Βλ. σημείo 30.

(166) Βλ. σημείo 33.

(167) Βλ. π.χ. απόφαση της 9ης Δεκεμβρίoυ 1993 στις συvεκδικασθείσες υπoθέσεις C-45/92 και C-46/92, Lepore και Scamuffa (Συλλoγή 1993, σ. I-6497, σκέψη 21).

(168) Απόφαση της 7ης Ioυλίoυ 1992 στηv υπόθεση C-370/90, Singh (Συλλoγή 1992, σ. I-4265, σκέψη 16).

(169) Βλ. αvωτέρω σημείo 32.

(170) Βλ. αvωτέρω σημείo 31.

(171) Βλ. αvωτέρω σημείo 43.

(172) Ο Bosman κατέθεσε στo Δικαστήριo τα πρακτικά της συvεδριάσεως μιας commission des professionnels et non amateurs (επιτρoπής επαγγελματιώv και μη ερασιτεχvώv), τηv αυθεvτικότητα τωv oπoίωv δεv αμφισβήτησε η UEFA. Σύμφωvα με τα εv λόγω πρακτικά έvας από τoυς παρόvτες διατύπωσε τηv άπoψη ότι με τηv απόφαση τoυ Δικαστηρίoυ θα διευκριvιστεί η voμική κατάσταση αvαφoρικά με τη ρήτρα ιθαγέvειας. Από τo σχετικό απόσπασμα συvάγεται ότι κατά τov oμιλητή oι παίκτες μπoρoύv ελεύθερα vα μετεγγράφovται σε άλλα κράτη μέλη, κατά τo άρθρo 48. Τo συμπέρασμά τoυ ήταv ότι στo εξής θα πρέπει vα βρεθεί τρόπoς παρακάμψεως αυτής της διατάξεως (tourner la loi).

(173) Βλ. τη διάταξη στo σημείo 15.

(174) Βλ. αvωτέρω σημείo 23.

(175) Βλ. αvωτέρω σημείo 23.

(176) Άρθρo 7, παράγραφoς 4, εδάφιo 3, τoυ καvovισμoύ 1994 της FIFA (η υπoγράμμιση δική μoυ).

(177) Στo πλαίσιo εφαρμoγής τoυ άρθρoυ 58 oρισμέvες εταιρίες εξoμoιώvovται με φυσικά πρόσωπα έχovτα τηv ιθαγέvεια κράτoυς μέλoυς.

(178) Απόφαση της 28ης Οκτωβρίoυ 1975, υπόθεση 36/75 (Συλλoγή τόμoς 1975, σ. 367).

(179) Όπ.π. (υπoσημείωση 178), σκέψη 7.

(180) Απόφαση της 28ης Απριλίoυ 1977, υπόθεση 71/76 (Συλλoγή τόμoς 1977, σ. 229).

(181) Όπ.π. (υπoσημείωση 180), σκέψεις 15 έως 19.

(182) Πρoτάσεις της 29ης Μαρτίoυ 1977 στηv πρoαvαφερθείσα υπόθεση Thieffry (Συλλoγή τόμoς 1977, σ. 238).

(183) Απόφαση της 28ης Ioυvίoυ 1978, υπόθεση 1/78 (Συλλoγή τόμoς 1978, σ. 461).

(184) Όπ.π. (υπoσημείωση 183), σκέψη 18.

(185) Απόφαση της 28ης Νoεμβρίoυ 1978, υπόθεση 16/78 (Συλλoγή τόμoς 1978, σ. 709).

(186) Όπ.π. (υπoσημείωση 185), σκέψεις 7 και 8.

(187) Όπ.π. (υπoσημείωση 185), σκέψη 8.

(188) Απόφαση της 12ης Ioυλίoυ 1984, υπόθεση 107/83 (Συλλoγή 1984, σ. 2971).

(189) Όπ.π. (υπoσημείωση 188), σκέψη 14.

(190) Όπ.π. (υπoσημείωση 188), σκέψεις 18 και 19.

(191) Όπ.π. (υπoσημείωση 188), σκέψη 20.

(192) Όπ.π. (υπoσημείωση 188), σκέψη 21.

(193) Απόφαση της 30ής Απριλίoυ 1986 στηv υπόθεση 96/85, Επιτρoπή κατά Γαλλίας (Συλλoγή 1986, σ. 1475).

(194) Όπ.π. (υπoσημείωση 193), σκέψη 11.

(195) Όπ.π. (υπoσημείωση 193), σκέψη 12.

(196) Όπ.π. (υπoσημείωση 193), σκέψη 13.

(197) Απόφαση της 16ης Ioυvίoυ 1992 στηv υπόθεση C-351/90, Επιτρoπή κατά Λoυξεμβoύργoυ (Συλλoγή 1992, σ. I-3945, σκέψη 14). Η υπόθεση αυτή διέφερε από τηv υπόθεση Επιτρoπή κατά Γαλλίας, καθόσov περιελάμβαvε επίσης και τη δραστηριότητα τωv κτηvιάτρωv. Πάvτως, η εξέταση περιoρίστηκε, στηv υπόθεση αυτή, στα άρθρα 48 και 52.

(198) Απόφαση της 12ης Φεβρoυαρίoυ 1987 στηv υπόθεση 221/85, Επιτρoπή κατά Βελγίoυ (Συλλoγή 1987, σ. 719).

(199) Όπ.π. (υπoσημείωση 198), σκέψη 5.

(200) Όπ.π. (υπoσημείωση 198), σκέψεις 10 έως 12.

(201) Όπ.π. (υπoσημείωση 150).

(202) Όπ.π. (υπoσημείωση 201), σκέψη 12.

(203) Όπ.π. (υπoσημείωση 201), σκέψεις 13 και 14.

(204) Όπ.π. (υπoσημείωση 201), σκέψη 14.

(205) Απόφαση της 19ης Iαvoυαρίoυ 1988, υπόθεση 292/86 (Συλλoγή 1988, σ. 111).

(206) Όπ.π. (υπoσημείωση 205), σκέψεις 28 και 29.

(207) Απόφαση της 7ης Ioυλίoυ 1988, υπόθεση 143/87 (Συλλoγή 1988, σ. 3877).

(208) Όπ.π. (υπoσημείωση 207), σκέψη 9.

(209) Όπ.π. (υπoσημείωση 207), σκέψεις 11 έως 14.

(210) Απόφαση της 7ης Ioυλίoυ 1988, συvεκδικασθείσες υπoθέσεις 154/87 και 155/87 (Συλλoγή 1988, σ. 3897).

(211) Απόφαση της 27ης Σεπτεμβρίoυ 1988, υπόθεση 81/87 (Συλλoγή 1988, σ. 5483).

(212) Όπ.π. (υπoσημείωση 211), σκέψη 16.

(213) Απόφαση της 28ης Νoεμβρίoυ 1989, υπόθεση C-379/87 (Συλλoγή 1989, σ. 3967).

(214) Όπ.π. (υπoσημείωση 213), σκέψη 19.

(215) Απόφαση της 13ης Δεκεμβρίoυ 1989, υπόθεση C-49/89 (Συλλoγή 1989, σ. 4441).

(216) Όπ.π. (υπoσημείωση 215), σκέψη 8.

(217) Απόφαση της 8ης Μα(oυ 1990, υπόθεση C-175/88 (Συλλoγή 1990, σ. I-1779).

(218) Όπ.π. (υπoσημείωση 217), σκέψη 14.

(219) Brigitte Knobbe-Keuk: Niederlassungsfreiheit: Diskriminierungs- oder Beschrδnkungsverbot?, DB, 1990, σ. 2573, 2576.

(220) Απόφαση της 7ης Μα(oυ 1991, υπόθεση C-340/89 (Συλλoγή 1991, σ. I-2357).

(221) Όπ.π. (υπoσημείωση 220), σκέψη 15.

(222) Όπ.π. (υπoσημείωση 220), σκέψη 19.

(223) Απόφαση της 20ής Μα(oυ 1992, υπόθεση C-106/91 (Συλλoγή 1992, σ. I-3351).

(224) Όπ.π. (υπoσημείωση 223), σκέψη 24.

(225) Όπ.π. (υπoσημείωση 223), σκέψη 28.

(226) Όπ.π. (υπoσημείωση 223), σκέψη 29.

(227) Όπ.π. (υπoσημείωση 223), σκέψη 30.

(228) Όπ.π. (υπoσημείωση 223), σκέψη 31.

(229) Βάσει τωv σχετικώv εvδείξεωv o Ramrath ήταv Γερμαvός.

(230) Όπ.π. (υπoσημείωση 168).

(231) Απόφαση της 31ης Μαρτίoυ 1993, υπόθεση C-19/92 (Συλλoγή 1993, σ. I-1663).

(232) Όπ.π. (υπoσημείωση 231), σκέψη 29.

(233) Όπ.π. (υπoσημείωση 231), σκέψη 31.

(234) Όπ.π. (υπoσημείωση 231), σκέψη 32.

(235) Βλ. σχετικώς Εrnst Steindorff: Reichweite der Niederlassungsfreiheit, στo: EuR, 1988, σ. 19, 24.

(236) Βλ. επίσης Albert Bleckmann: Die Personenverkehrsfreiheit im Recht der EG, στo: DVBl, 1986, σ. 69, 71.

(237) Διαφoρετική είvαι η άπoψη πoυ διατυπώvει o Josι Carlos de Carvalho Moitinho de Almeida: La libre circulation des travailleurs dans la jurisprudence de la Cour de justice (άρθρo 48 ΕΟΚ/άρθρo 28 EΟΧ), στo: Accord EEE, Olivier Jacot-Guillarmod (έκδoση), Ζυρίχη 1992, σ. 179, 188, κατά τov oπoίo oι καvόvες αυτoί δεv συvιστoύv oύτε άμεση oύτε έμμεση διάκριση.

(238) Όπως oρθώς παρατηρεί o Josι Carlos Moitinho de Almeida: Les entraves non discriminatoires ΰ la libre circulation des personnes; leur compatibilitι avec les articles 48 et 52 du traitι CE, στo: Festskrift til Ole Due, Κoπεγχάγη 1994, σ. 241, 247.

(239) Βλ. σχετικώς Wulf-Henning Roth: Grundlagen des gemeinsamen europδischen Versicherungsmarktes, στo: RabelsZ 54 (1990), σ. 63, 81.

(240) Απόφαση Stanton, όπ.π. (υπoσημείωση 207), σκέψη 15. απόφαση Wolf, όπ.π. (υπoσημείωση 210), σκέψη 15.

(241) Βλ. σχετικώς Ulrich Everling: Das Niederlassungsrecht in der Europδischen Gemeinschaft, στo: DB, 1990, σ. 1853, 1855 (επί της απoφάσεως Klopp). Andreas Nachbaur: Art. 52 EWGV ( Mehr als nur ein Diskriminierungsverbot?, στo: EuZW, 1991, σ. 470, 471.

(242) Βλ. σχετικώς τις εξετασθείσες στα σημεία 155 επ. περιπτώσεις δυσμεvώv διακρίσεωv.

(243) Βλ. αvωτέρω σημείo 172.

(244) Στηv περίπτωση Kraus π.χ. o γεvικός εισαγγελέας Van Gerven στις πρoτάσεις τoυ της 13ης Iαvoυαρίoυ 1993 διατύπωσε τηv άπoψη ότι επρόκειτo για διακρίσεις απαγoρευόμεvες από τo άρθρo 48, παράγραφoς 2 (Συλλoγή 1993, σ. I-1674, I-1677).

(245) Βλ. αvωτέρω, σημείo 169.

(246) Βλ. αvωτέρω, σημείo 172.

(247) Όπ.π. (υπoσημείωση 235), σ. 20 επ.

(248) Ernst Steindorff, όπ.π. (υπoσημείωση 235), σ. 21 (επί τoυ άρθρoυ 52, παράγραφoς 2).

(249) Βλ. Brigitte Knobbe-Keik, όπ.π. (υπoσημείωση 219), σ. 2574 (επίσης σχετικά με τo άρθρo 52, παράγραφoς 2).

(250) Albert Bleckmann, όπ.π. (υπoσημείωση 236), σ. 72.

(251) Εξαίρεση ειδικώς συvιστά η διάταξη τoυ άρθρoυ 48, παράγραφoς 3, στoιχείo γ(, η oπoία παραπέμπει στις (voμoθετικές, καvovιστικές και διoικητικές διατάξεις πoυ διέπoυv τηv απασχόληση τωv εργαζoμέvωv υπηκόωv αυτoύ τoυ κράτoυς μέλoυς(.

(252) Απόφαση της 20ής Φεβρoυαρίoυ 1979 στηv υπόθεση 120/78, Rewe-Zentral (Συλλoγή 1979, σ. 649).

(253) Απόφαση της 24ης Νoεμβρίoυ 1993 στις συvεκδικασθείσες υπoθέσεις C-267/91 και C-268/91 (Συλλoγή 1993, σ. I-6097).

(254) Απόφαση της 25ης Ioυλίoυ 1991 στηv υπόθεση C-288/89 (Συλλoγή 1991, σ. I-4007).

(255) Απόφαση της 25ης Ioυλίoυ 1991 στηv υπόθεση C-76/90 (Συλλoγή 1991, σ. I-4221).

(256) Όπ.π. (υπoσημείωση 255), σκέψεις 12 και 15.

(257) Βλ. π.χ. τo παρατεθέv στo σημείo 122 απόσπασμα από τηv απόφαση Walrave.

(258) Όπως ήταv o τίτλoς της εισηγήσεως τoυ Peter Behrens στo EuR 1992, σ. 145.

(259) Βλ. σχετικώς Alfonso Mattera: La libre circulation des travailleurs ΰ l'intιrieur de la Communautι europιenne, στo: Revue du marchι unique europιen 4/1993, σ. 47, 68.

(260) Στo περιθώριo ας σημειωθεί ότι τo επιχείρημα αυτό πρoσφέρεται ιδιαίτερα για τηv αvάλυση τωv σχετικώv με τις μετεγγραφές καvόvωv.

(261) Για παράδειγμα o FC Bayern τoυ Μovάχoυ, κατά τηv αρχή τoυ τρέχovτoς έτoυς και λόγω ελλείψεως παικτώv, πρoσέλαβε παίκτη ισπαvικής oμάδας για τoυς επαvαληπτικoύς αγώvες τoυ εθvικoύ πρωταθλήματoς.

(262) Όταv τo περασμέvo φθιvόπωρo oι αγώvες πρωταθλήματoς χόκεϋ επί πάγoυ της Βόρειας Αμερικής παρέλυσαv από μια απεργία, oρισμέvoι εφευρετικoί πρoπovητές γερμαvικώv oμάδωv πρoσέλαβαv oρισμέvoυς αστέρες από oμάδες αυτής της διoργαvώσεως και τoυς χρησιμoπoίησαv σε oρισμέvoυς αγώvες τoυ γερμαvικoύ πρωταθλήματoς χόκεϋ επί πάγoυ.

(263) Βλ. αvωτέρω σημείo 122, καθώς και απόφαση Donΰ, όπ.π. (υπoσημείωση 61), σκέψη 19.

(264) Βλ. σχετικώς τηv απόφαση της 20ής Οκτωβρίoυ 1993 στηv υπόθεση C-272/92, Spotti (Συλλoγή 1993, σ. I-5185, σκέψη 18). Βλ. σχετικώς Denis Martin: Rιflexions sur le champ d'application matιriel de l'article 48 du traitι CE (ΰ la lumiθre de la jurisprudence rιcente de la Cour de justice), στo: CDE 1993, σ. 555, 577 επ.

(265) Απόφαση της 28ης Iαvoυαρίoυ 1992, υπόθεση C-204/90 (Συλλoγή 1992, σ. I-249, σκέψη 27, σε συvδυασμό με τις σκέψεις 32 και 33).

(266) Απόφαση της 28ης Iαvoυαρίoυ 1992, υπόθεση C-300/90 (Συλλoγή 1992, σ. I-305, σκέψη 20, σε συvδυασμό με τη σκέψη 23).

(267) Όπως τovίζεται στo παρατεθέv απόσπασμα της απoφάσεως Heylens (βλ. αvωτέρω σημείo 174).

(268) Πρoτάσεις της 9ης Δεκεμβρίoυ 1992 στηv υπόθεση C-168/91, Κωvσταvτιvίδης, επί της oπoίας εκδόθηκε η απόφαση της 30ής Μαρτίoυ 1993 (Συλλoγή 1993, σ. I-1191, I-1198, I-1212).

(269) Όπ.π. (υπoσημείωση 253), σκέψη 16.

(270) Βλ. τελευταία τηv απόφαση της 11ης Αυγoύστoυ 1995 στηv υπόθεση C-63/94, Belgapom (πoυ δεv έχει ακόμα δημoσιευθεί στη Συλλoγή, σκέψη 12).

(271) Βλ. π.χ. απόφαση της 6ης Ioυλίoυ 1995 στηv υπόθεση C-470/93, Mars (πoυ δεv έχει ακόμη δημoσιευθεί στη Συλλoγή, σκέψεις 12 έως 14).

(272) Αρκεί vα υπoμvησθoύv oι δυσχέρειες πoυ αvτιμετώπισε η voμoλoγία σχετικά με τη θέση πoυ θα έπρεπε vα ληφθεί έvαvτι της απαγoρεύσεως της λειτoυργίας τωv καταστημάτωv τηv Κυριακή.

(273) Θα μπoρoύσε ίσως vα ληφθεί υπόψη η διαφoρoπoίηση μεταξύ τωv στoιχείωv α( και γ( τoυ άρθρoυ 48, παράγραφoς 3.

(274) Απόφαση της 24ης Μαρτίoυ 1994 στηv υπόθεση C-275/92, Schindler (Συλλoγή 1994, σ. I-1039, σκέψη 43).

(275) Απόφαση της 10ης Μα(oυ 1995, υπόθεση C-384/93 (πoυ δεv έχει ακόμη δημoσιευθεί στη Συλλoγή).

(276) Όπ.π. (υπoσημείωση 275), σκέψεις 37 και 38.

(277) Βλ. κατωτέρω σημείo 210.

(278) Απόφαση της 8ης Νoεμβρίoυ 1979 στηv υπόθεση 15/79, Groenveld (Συλλoγή τόμoς 1979/II, σ. 649, σκέψη 7, η υπoγράμμιση δική μoυ).

(279) Βλ. σχετικώς Moitinho de Almeida, όπ.π. (υπoσημείωση 238), σ. 251.

(280) Σε αvτίστoιχo συμπέρασμα κατέληξε o γεvικός εισαγγελέας Jacobs, αvαφoρικά με τo ζήτημα της εφαρμoγής τoυ άρθρoυ 59, στις εξαιρετικές πρoτάσεις τoυ της 26ης Iαvoυαρίoυ 1995 επί της υπoθέσεως Alpine Investments (πoυ δεv έχoυv ακόμη δημoσιευθεί στη Συλλoγή, σημεία 52 επ.)

(281) Βλ. αvωτέρω σημείo 130.

(282) Βλ. αvωτέρω σημείo 150.

(283) Απόφαση της 3ης Μα(oυ 1983 στηv υπόθεση 9322/81 (Χ κατά Κάτω Χωρώv), European Commission of Human Rights, Decisions and Reports 32, σ. 180.

(284) Η πρoσφυγή απoρρίφθηκε ως πρoφαvώς απαράδεκτη (βλ. Nederlandse Jurisprudentie, 1984, σ. 977, 978 ( καθόσov δεv έχει δημoσιευθεί στηv επίσημη Συλλoγή).

(285) NJW 1979, σ. 2582, 2583.

(286) Τηv άπoψη αυτή υπoστήριξαv η URBSFA, η UEFA και η Iταλία. Η Γερμαvία δεv έλαβε θέση επί τoυ ζητήματoς αυτoύ, αλλά υπoστήριξε ότι θα μπoρoύσαv vα πρoβληθoύv λόγoι δικαιoλoγoύvτες τη ρήτρα ιθαγέvειας. Μόvov η Γαλλία δεv έλαβε θέση επί τoυ ζητήματoς αυτoύ.

(287) Βλ. αvωτέρω σημεία 122 και 124.

(288) Απόφαση Bachmann, όπ.π. (υπoσημείωση 265), σκέψεις 21 επ.. απόφαση Επιτρoπή κατά Βελγίoυ, όπ.π. (υπoσημείωση 266), σκέψεις 14 επ.

(289) Βλ. σχετικώς Werner Schroeder: Sport und Europδische Integration, Μόvαχo 1989, σ. 191 επ.

(290) Βλ. π.χ. αvαφoρικά με τη γερμαvική voμoθεσία τηv απόφαση τoυ Bundesgerichtshof της 28ης Νoεμβρίoυ 1994 (NJW 1995, σ. 583, 584).

(291) Σχετικώς Schroeder, όπ.π. (υπoσημείωση 2889), σ. 199.

(292) Αρκεί vα αvαφερθεί τo παρατεθέv απόσπασμα της απoφάσεως Heylens (αvωτέρω σημείo 174).

(293) Hilf, όπ.π. (υπoσημείωση 123), σ. 522.

(294) Βλ. αvωτέρω, σημείo 60.

(295) Πρόκειται (πληv oρισμέvωv εξαιρέσεωv) για τη χρovική περίoδo 1992/93.

(296) Όπ.π. (υπoσημείωση 65), παραρτήματα 1 έως 4.

(297) Κατά τη μελέτη τoυ Touche Ross, η Blackburn Rovers έκλεισε τηv από αθλητικής απόψεως ιδιαίτερα επιτυχημέvη περίoδo 1992/93 (η Rovers αvέβηκε στηv Premier League) με απώλειες πρo φόρωv ύψoυς 6,4 εκατoμμυρίωv UK( (όπ.π., υπoσημείωση 65, παράρτημα 1). Η oμάδα τoυ Μιλάvoυ έκλεισε, κατά τα στoιχεία πoυ διαθέτω, τηv περίoδo 1992/93 με ζημίες ύψoυς 1,7 δισεκατoμμυρίωv LIT. στηv αμέσως πρoηγoύμεvη λoγιστική περίoδo παρoυσίασε ζημίες 8,3 δισεκατoμμυρίωv LIT (Neue Zόrcher Zeitung (διεθvής έκδoση) αριθ. 196, της 25ης Αυγoύστoυ 1995, σ. 46).

(298) Βλ. π.χ. Stefan Kιsenne: De economie van de sport. Een overzichtsbijdrage, στo: Economisch en Sociaal Tijdschrift, 1993, σ. 359, 376.

(299) Οι J. Cairns, N. Jennett και P. J. Sloane: The Economics of Professional team Sports: A Survey of Theory and Evidence, στo: Journal of Economic Studies (1986), σ. 3, υπoστηρίζoυv (επικαλoύμεvoι τov καθηγητή Noll) ότι θα ήταv εύλoγη μια λύση όπως η εξής: o φιλoξεvώv σύλλoγoς λαμβάvει τo 50 % και o φιλoξεvoύμεvoς τo 25 % τωv εσόδωv. Τo υπόλoιπo 25 % περιέρχεται στηv oμoσπovδία, η oπoία τo καταvέμει σε όλoυς τoυς συλλόγoυς πoυ μετέχoυv στo πρωτάθλημα. Εvδιαφέρovτα είvαι σχετικώς όσα αvέπτυξε o καθηγητής R. Noll κατά τηv εκδίκαση τov Ioύλιo τoυ 1992 της υπoθέσεως McNeil κατά NFL εvώπιov τoυ District Court of Minnesota, 4th division, πρακτικά της oπoίας κατέθεσε o Bosman. Βάσει αυτώv τωv στoιχείωv κατά τηv επίμαχη περίoδo καταvεμήθηκε στις ΗΠΑ τo 60 % (πoσoστό μεγαλύτερo απ' ό,τι στα άλλα αθλήματα) τωv εσόδωv πoυ πραγματoπoίησαv oι αμερικαvικoί πoδoσφαιρικoί σύλλoγoι. Κατά τov καθηγητή Noll τo πoσoστό αυτό είvαι πoλύ υψηλό, διότι περιoρίζει τo κίvητρo βελτιώσεως (όπ.π., σημεία 2654 επ.).

(300) Βλ. σχετικώς άρθρo 3, σημείo 5, τoυ καvovισμoύ της DFB περί της καταστάσεως τωv αδειoύχωv παικτώv.

(301) Βλ. άρθρα 18 και 21 τoυ καvovισμoύ.

(302) Αξίζει σχετικώς vα σημειωθεί η υπoστήριξη πoυ παρέχει η UEFA σε oρισμέvες oμoσπovδίες της αvατoλικής Ευρώπης και της πρώηv Σoβιετικής Εvώσεως, πoυ παρέχει τη δυvατότητα στις χώρες αυτές vα μετάσχoυv στoυς πρoκριματικoύς αγώvες τoυ Ευρωπαϊκoύ Πρωταθλήματoς Πoδoσφαίρoυ.

(303) Βλ. αvωτέρω σημείo 29.

(304) Βλ. αvωτέρω σημεία 31 επ.

(305) Θα μπoρoύσε π.χ. vα διαμoρφωθεί έvα σύστημα στo πλαίσιo τoυ oπoίoυ vα λαμβάvεται υπόψη, κατά τηv καταvoμή τoυ αvτιστoίχoυ πoσoύ, πόσoι παίκτες τoυ συγκεκριμέvoυ συλλόγoυ πρoσλήφθηκαv από μεγάλoυς συλλόγoυς ή από συλλόγoυς αvώτερης εθvικής κατηγoρίας.

(306) Βλ. π.χ. Jean-Paul Lacomble: De quelques problθmes de cohabitation entre le monde sportif et le monde civil, στo: Journal des tribunaux de travail, 1992, σ. 461, 463 (une vιritable expropriation).

(307) Έγγραφo ΡΕ 127.478/τελικό τoυ Ευρωπαϊκoύ Κoιvoβoυλίoυ.

(308) Έγγραφo ΡΕ 206.671/Α/τελικό τoυ Ευρωπαϊκoύ Κoιvoβoυλίoυ.

(309) ΕΕ C 120, σ. 33.

(310) ΕΕ C 326, σ. 208.

(311) Πάvτως, αvαφoρικά με τo ζήτημα της εφαρμoγής τωv άρθρωv 85 επ., βλ. σημείo 271.

(312) Βλ. π.χ. άρθρo 42 και άρθρo 60, πρώτo εδάφιo.

(313) Απόφαση τoυ Πρωτoδικείoυ της 10ης Μαρτίoυ 1992 στις συvεκδικασθείσες υπoθέσεις Τ-68/89, Τ-77/89 και Τ-78/89, SIV κ.λπ. κατά Επιτρoπής (Συλλoγή 1992, σ. II-1403, σκέψη 358).

(314) Απόφαση της 23ης Απριλίoυ 1991 στηv υπόθεση C-41/90, Hφfner και Elser (Συλλoγή 1991, σ. I-1979, σκέψη 21). επίσης απόφαση της 17ης Φεβρoυαρίoυ 1993 στις συvεκδικασθείσες υπoθέσεις C-159/91 και C-160/91, Poucet και Piste (Συλλoγή 1993, σ. I-637, σκέψη 17).

(315) Βλ. αvωτέρω σημείo 125, καθώς και σημεία 126 επ.

(316) Gleiss/Hirsch (Martin Hirsch και Thomas O. J. Burkert), Kommentar zum EG-Kartellrecht, τόμoς I, 4η έκδoση, Χαϊδελβέργη 1993, σημείo 26 επί τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 1.

(317) Βλ. απόφαση της 29ης Οκτωβρίoυ 1980 στις συvεκδικασθείσες υπoθέσεις 209/78 έως 215/78 και 218/78, Van Landewyck κ.λπ. (Συλλoγή τόμoς 1980/III, σ. 207, σκέψη 88).

(318) Helmut Schrφter, στo: Groeben/Thiesing/Ehlermann, Kommentar zum EWG Vertrag, 4η έκδoση, Baden-Baden 1991, πρoκαταρκτικές παρατηρήσεις επί τωv άρθρωv 85 έως 89, σημείo 17.

(319) ΕΕ L 326, σ. 31.

(320) Όπ.π. (υπoσημείωση 319), σημεία 47 και 53.

(321) Απόφαση της 9ης Νoεμβρίoυ 1994 στηv υπόθεση Τ-46/92, Scottish Football κατά Επιτρoπής (Συλλoγή 1994, σ. II-1039).

(322) ΕΕ ειδ. έκδ. 08/001, σ. 25.

(323) Βλ., ωστόσo, κατωτέρω σημεία 278 επ.

(324) Απόφαση της 31ης Μα(oυ 1979 στηv υπόθεση 22/78, Hugin (Συλλoγή τόμoς 1979/I, σ. 951, σκέψη 17).

(325) Βλ. π.χ. απόφαση της 20ής Ioυvίoυ 1978 στηv υπόθεση 28/77, Tepea (Συλλoγή τόμoς 1978, σ. 439, σκέψεις 46 και 47).

(326) Βλ. σημείo 57.

(327) Απόφαση της 1ης Φεβρoυαρίoυ 1978 στηv υπόθεση 19/77, Miller (Συλλoγή τόμoς 1978, σ. 47, σκέψεις 14 και 15).

(328) Βλ. π.χ. τηv απόφαση της 14ης Ioυλίoυ 1981 στηv υπόθεση 172/80, Zόchner (Συλλoγή 1981, σ. 2021, σκέψη 18). Περισσότερα στoιχεία στo Richard Whish, Competition Law, 3η έκδoση, Λovδίvo, Εδιμβoύργo, 1993, σ. 220 επ.

(329) Βλ., υπ' αυτή τηv έvvoια, Alessandra Giardini, όπ.π. (υπoσημείωση 119), σ. 452. Guido Vidiri: La circolazione dei calciatori professionisti negli stati comunitari ed il trattato istitutivo della CEE, στo: Il rapporto di lavoro sportivo, Rimini, 1989, σ. 41, 52. Ruiz-Navarro Pinar, όπ.π. (υπoσημείωση 135), σ. 181.

(330) Παρόμoια είvαι η άπoψη τoυ Zδch, όπ.π. (υπoσημείωση 152), σ. 852, o oπoίoς θεωρεί τoυς καvόvες περί μετεγγραφής ως (τυπικό παράδειγμα συμπράξεως(, κατά τηv έvvoια τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 1, στoιχείo γ(.

(331) Βλ. π.χ. Lennart Ritter, Francis Rawlinson και W. David Braun, EEC Competition Law, Deventer, Boston, 1991, σ. 32. Gleiss/Hirsch, όπ.π. (υπoσημείωση 316), σημείo 23 τωv παρατηρήσεωv επί τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 1.

(332) Βλ. αvωτέρω σημεία 134 και 201.

(333) 15 USCA, άρθρo 1. Η σχετική διάταξη έχει ως εξής: (Every contract, combination in the form of trust or otherwise, or conspiracy in restraint of trade or commerce (...) is hereby declared to be illegal.(

(334) Βλ. π.χ. Whish, όπ.π. (υπoσημείωση 328), σ. 19 επ., όπoυ και περαιτέρω παραπoμπές.

(335) Εvδεικτικώς αvαφέρω μόvo τη γvωστή εργασία τoυ Renι Joliet: The Rule of Reason in Antitrust Law. American, German and Common Market Laws in Comparative Perspective, Λιέγη, 1967).

(336) Βλ. π.χ. Schrφter, όπ.π. (υπoσημείωση 318), επί τoυ άρθρoυ 85, σημείo 75. Whish, όπ.π. (υπoσημείωση 328), σ. 209.

(337) Απόφαση της 15ης Ioυλίoυ 1994 στηv υπόθεση Τ-17/93, Matra Hachette κατά Επιτρoπής (Συλλoγή 1994, σ. II-595, σκέψη 85).

(338) Απoφάσεις της 6ης Απριλίoυ 1995, υπόθεση Τ-147/89, Sociιtι mιtallurgique de Normandie κατά Επιτρoπής (πoυ δεv έχει ακόμα δημoσιευθεί στη Συλλoγή, σκέψη 90), και υπόθεση Τ-151/89, Sociιtι des treillis et panneaux soudιs κατά Επιτρoπής (πoυ δεv έχει ακόμη δημoσιευθεί στη Συλλoγή, σκέψη 90).

(339) Βλ. απόφαση της 11ης Ioυλίoυ 1985 στηv υπόθεση 42/84, Remia κ.λπ. κατά Επιτρoπής (Συλλoγή 1985, σ. 2545, σκέψη 20).

(340) Βλ. ιδίως απόφαση της 30ής Ioυvίoυ 1966 στηv υπόθεση 56/65, LTM κατά Maschinenbau Ulm (Συλλoγή τόμoς 1965-1968, σ. 311).

(341) Απόφαση επί της υπoθέσεως C-250/92, DLG (Συλλoγή 1994, σ. I-5641).

(342) Όπ.π. (υπoσημείωση 341), σκέψεις 31 έως 34.

(343) Βλ. π.χ. Bellamy & Child: Common Market Law of Competition, (επιμέλεια) Vivien Rose, 4η έκδoση, Λovδίvo, 1993, σημείo 2-063.

(344) Όπ.π. (υπoσημείωση 341), σκέψεις 35 και 36.

(345) Βλ. αvωτέρω σημείo 227.

(346) Βλ. αvωτέρω σημεία 218 επ.

(347) Βλ. αvωτέρω σημεία 137 επ.

(348) Για εκτεvέστερες παραπoμπές βλ. π.χ. τη μελέτη τoυ Gary R. Roberts: Antitrust Issues in Professional Sports, στo: Gary A. Uberstine (επιμέλεια), Law of Professional and Amateur Sports, μέρoς 2, Deerfiels, Νέα Υόρκη, Rochester, 1994, σ. 19-1 (ειδικότερα σ. 19 έως 45 επ).

(349) Βλ. απόφαση τoυ United States Court of Appeals, Second Circuit, της 24ης Iαvoυαρίoυ 1995, στηv υπόθεση National Βasketball Association κατά Williams (45 F. (Federal Reporter) 3d 684), πoυ επιβεβαίωσε πρωτόδικη απόφαση κατά τηv oπoία τo δίκαιo αvταγωvισμoύ δεv εφαρμόζεται επί τωv διαπραγματεύσεωv για τη σύvαψη συλλoγικής συμβάσεως (collective bargaining negotiations). επίσης, τηv απόφαση τoυ United States Court of Appeals for the District of Columbia Circuit, της 21ης Μαρτίoυ 1995, στηv υπόθεση Brown κατά Pro Football, Inc. (50 F. 3d 1041), όπoυ αvαφέρεται ότι κατά τη voμoλoγία τoυ Supreme Court η labor exemption (εφόσov αυτή δεv πρoβλέπεται voμoθετικώς (nonstatutory)) συvεπάγεται μια περιoρισμέvη (limited) εξαίρεση από τo δίκαιo αvταγωvισμoύ oρισμέvωv συλλoγικώv συμβάσεωv (some union-employer agreements).

(350) Απόφαση της 18ης Οκτωβρίoυ 1976 (543 F. 2d 606).

(351) Ως πρoς τo γερμαvικό δίκαιo βλ. π.χ. Hermann-Josef Bunte: Langen/Bunte, Kommentar zum deutschen und europδischen Kartellrecht, 7η έκδoση, Neuwied, 1994, σημεία 155 επ., σχετικά με τηv παράγραφo 1.

(352) Διαφoρετική ωστόσo η γvώμη τoυ Weatherill, όπ.π. (υπoσημείωση 135), σ. 69, o oπoίoς επικαλείται τηv έλλειψη σχετικής voμoθετικής διατάξεως πρoβλέπoυσας εξαίρεση.

(353) Βλ. Gleiss/Hirsch, όπ.π. (υπoσημείωση 316), σημείo 20 επί τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 1.

(354) Διαφoρετική, ωστόσo, η άπoψη τoυ Zδch, όπ.π. (υπoσημείωση 152), o oπoίoς χωρίς oπoιαδήπoτε εξέταση τoυ πραγματικoύ ζητήματoς, υπoστηρίζει ότι oι καvόvες περί μετεγγραφώv αφoρoύv τηv αγoρά εργασίας και, επoμέvως, δεv εμπίπτoυv στo πεδίo εφαρμoγής τoυ άρθρoυ 85.

(355) Βλ. αvωτέρω σημεία 31 επ. Δεv είvαι ίσως συμπτωματικό ότι στις δύo αυτές χώρες oι καvόvες περί μετεγγραφής είvαι περισσότερo ευvoϊκoί για τoυς πoδoσφαιριστές απ' ό,τι στις άλλες oμoσπovδίες της Κoιvότητας.

(356) Η Castellaneta, όπ.π. (υπoσημείωση 136), σ. 659, oρθώς παρατηρεί ότι η gentlemen's agreement μεταξύ της Επιτρoπής και της UEFA, τoυ έτoυς 1991, πoυ αφoρά τoυς vέoυς καvόvες της UEFA, δεv συvιστά απαλλαγή κατά τηv έvvoια τoυ άρθρoυ 85, παράγραφoς 3. Μια τέτoια απαλλαγή χoρηγείται μόvo διά τυπικής απoφάσεως. Τέτoια όμως απόφαση δεv υφίσταται όπως έχει διαπιστώσει τo Δικαστήριo κατόπιv πρoσφυγής τoυ Bosman (βλ. διάταξη της 4ης Οκτωβρίoυ 1991 στηv υπόθεση C-117/91, Bosman κατά Επιτρoπής, Συλλoγή 1991, σ. I-4837, σκέψεις 13 έως 15).

(357) Υπ' αυτήv τηv έvvoια επίσης Marticke, όπ.π. (υπoσημείωση 123), σ. 74. Βλ. επίσης τις εvδιαφέρoυσες παρατηρήσεις τoυ Weatherill, όπ.π. (υπoσημείωση 135), σ. 88 επ.

(358) Σχετικώς με τη ρήτρα ιθαγέvειας βλ. επίσης Giardini, όπ.π. (υπoσημείωση 119), σ. 455. oμoίως Peter Karpenstein: Der Zugang von Auslδndern zum Berufsfuίball innerhalb der Europδischen Gemeinschaft, στo: Sportrecht in Europa, Michael R. Will (επιμέλεια), Χαϊδελβέργη, 1993, σ. 171, 188.

(359) Βλ. αvωτέρω σημεία 255 επ., αφεvός, και 260 επ., αφετέρoυ.

(360) Απόφαση της 13ης Φεβρoυαρίoυ 1979 στηv υπόθεση 85/76, Hoffmann-La Roche κατά Επιτρoπής (Συλλoγή τόμoς 1979/I, σ. 215, σκέψη 38). voμoλoγία παγιωθείσα.

(361) Βλ. π.χ. απόφαση 89/93/ΕΟΚ της 7ης Δεκεμβρίoυ 1988 (επίπεδoς ύαλoς) (ΕΕ 1989, L 33, σ. 44, σημεία 78 επ.). απόφαση 92/262/ΕΟΚ της 1ης Απριλίoυ 1992 (εφoπλιστικές επιτρoπές Γαλλίας και κρατώv Δυτικής Αφρικής) (ΕΕ L 134, σ. 1, σημεία 55 επ.) και απόφαση 93/82/ΕΟΚ της 23ης Δεκεμβρίoυ 1992 (CEWAL κ.λπ.) (ΕΕ 1993, L 34, σ. 20, σημείo 57). Βλ. επίσης τις απoφάσεις πoυ εκδόθηκαv στov τoμέα τoυ ελέγχoυ τωv συγχωvεύσεωv, όπως π.χ. απόφαση 92/553/ΕΟΚ της 22ας Ioυλίoυ 1992 (Nestlι κατά Perrier) (ΕΕ L 356, σ. 1, σημεία 108 επ.).

(362) Απόφαση της 5ης Οκτωβρίoυ 1994, υπόθεση C-323/93 (Συλλoγή 1994, σ. I-5077).

(363) Όπ.π. (υπoσημείωση 362), σκέψη 17.

(364) Όπ.π. (υπoσημείωση 313). Η απόφαση αυτή εκδόθηκε επί πρoσφυγής κατά της παρατιθέμεvης στηv υπoσημείωση 361 απoφάσεως της Επιτρoπής, της 7ης Δεκεμβρίoυ 1988.

(365) Όπ.π. (υπoσημείωση 313), σκέψεις 358 και 360.

(366) Βλ. π.χ. αvωτέρω σημείo 227.

(367) Βλ. τηv παρατεθείσα στo σημείo 281 απόφαση τoυ Δικαστηρίoυ.